Foreining for fremje av skottbenken, strykebenken og rettbenken
Sensasjonsoppslag, sanseleg sjeldsynt sinnrik skottbenk – på Västagården i Lima i Sverige
Västagården i Lima er Limas Hembygdsgård og består av ei flott samling av hus som opphavleg var bygd på garden frå 1780-talet og framover. Det er supplert med fleire eldre hus, dei eldste frå 1500-talet. Det er ei svært rik samling av gjenstandar på gården som ligg vakkert til med utsikt over dalgangen til Västerdalaälven. Desse flotte bygningane kan by på mange «uoppdaga» skatter for oss som leiter etter verktøy og gamle reiskapar. Siv Holmin og Mattias Helje gløttar inn i rommet på leiting etter skottbenk. Foto: Roald Renmælmo
Etterkvart byrjar vi å få kjennskap til skottbenkar og tradisjonen kring bruken av desse frå dei fleste områda i Noreg. Våre kolleger i Sverige har ikkje vore like heldige i sine søk etter skottbenkar og kjelder. Vi har presentert nokre bilete og nokre skriftlege kjelder her på bloggen tidlegare. Det har vore skrive om strykbänk, fogbänk og fogbock. Det er heilt klart at slike benkar må ha vore utbreidde også i Sverige. Det har så langt ikkje vore nokon som har klart å oppdrive ein gamal original slik benk i Sverige. Difor var eg veldig spent då eg fekk vere med Mattias Helje til Västagården, Hembygdsgården i Lima, for å sjå på noko som han trudde var ein skottbenk. Vi fekk med oss Mattias Thuresson frå Lima Hembygdsförening til å låse oss inn og finne fram til huset der benken stod lagra. Og ganske riktig, der stod ein flott gamal skottbenk som Hembygdsforeninga har samla inn og tatt vare på.
Skottbenken på Västagården i Lima og frå venstre Mattias Helje og Mattias Thuresson. Dei kan stolt presentere den fyrste originale svenske skottbenken her på bloggen. Dette kan vere fyste steg på vegen for å gjere skottbenkrørsla til eit samnordisk prosjekt. Foto: Roald Renmælmo
Skottbenk på Västagården
Skottbenken har kome frå ein lokal båtbyggar og snikkar som heitte Nisslars Per Persson (1809 -1886). Han heldt til på Mojanisgården i Husom, ei grend (by på svensk) på andre sida av Västerdalaälven for Västagården. Det har vore ei oppfatning om at benken har hatt samband med båtbygging og såleis var han utstilt saman med nokre av Limabåtane på Västagården. Det var fyst etter at Mattias Helje var på seminar i høvelmaking og bruk av skottbenk i Trondheim han forstod at benken måtte vere ein skottbenk.
Skottbenken er bygd opp på tilsvarande måte som mange av dei norske benkane. To bukkar som har eit fast langbord og eitt laust som vert spent saman med kilar. Langborda er 5,15 meter lang og benken har arbeidshøgd på 29″, ca 76 cm. Foto: Roald Renmælmo
På Västagården er det samla svært mykje spennande av gamle reiskapar. Det kan nok ha samband med at området er rikt på handverk og tradisjonar og at Lima Hembygdsförening vart danna så tidleg som i 1909 og har arbeidd aktivt for å samle inn og ta vare på hus og gjenstandar. Det har også vore gjort mykje viktig innsamlingsarbeid av tradisjonsstoff i dette området, arbeidet til Niss Hjalmar M Mattson (1905 – 1973) må særleg nemnast. Han samla inn store mengder tradisjonsstoff om handverk i bygdene i Västerdalarna. For Lima sin del er det særleg smihandverk og båtbygging han har fokusert på. Eg ville likevel ikkje bli overraska om det finnast noko om tradisjonen knytt til skottbenken i materialet etter Niss Hjalmar. Arbeidet som blir gjort, og har vore gjort av dei mange Hembygdsforeiningane i Sverige er ganske formidabelt. I dag er det kring 1400 hembygdsgårdar rundt om i Sverige. Eg er sikker på at det må finnast skottbenkar på fleire av desse hembygdgårdane. Her er det ein jobb å gjere for våre svenske vener. Kanskje ei mobilisering gjennom Sveriges Hembygdsförbund kunne vere noko? Vi snakkar om 2000 hembygdsforeninger i heile landet så her er det eit potensiale.
Det er lokalisert fleire originale skottbenkar i Lima. Vi kjenner til ein benk i privat eige, men som ikkje er dokumentert for å kome på bloggen enda. I tillegg kjende Mattias Helje til at det fram til nyleg hadde vore ein skottbenk på ein gard i som hadde vore utsett for litt for hard «rydding». Det resulterte i at skottbenken dessverre vart borte, truleg vart han brent. At det i eit relativt lite område i Sverige er oppdaga så mykje som tre skottbenkar er ganske fantastisk. Det gjer meg overtydd om at vi har store mørketal når det gjeld skottbenkar i Sverige.
Galleri av skottbenken på Västagården
Klikk på eit av bileta for visningsmodus og naviger mellom bileta med piltaster.
Skottbenken sett frå sida. Benken er 5,15 meter lang. Bukkane er plassert 1,05 og 1,08 meter inn frå endane. Inndelinga er då omlag som på mange av dei norske benkane. ⅕ av lengda av langbordet stikk ut på kvar side og ⅗ er mellom bukkane. Foto: Roald Renmælmo
I begge endane av langborda var det tappa gjennom eit firkanta hol der det såg ut til å ha stått ein styretapp. Truleg har dette vore for å motverke at borda skulle svikte under høvling. Foto: Roald Renmælmo
I det eine langbordet er det bora hol for ei jarnklo som står på plass i benken. Dette er eit tydeleg prov på at ein har høvla bord på øverkanten av langborda, truleg på flasken. I sida av langbordet er det tatt ut eit hol for å kunne kome til og slå ut jarnkloa. Foto: Roald Renmælmo
Det er ca 29″ arbeidshøgd på benken. Det er heilt i tråd med det som er vanleg i Noreg. Foto: Roald Renmælmo
Kvar bukk består av ein kraftig rundstokk av furu som det er hogd ut for langborda i. For å gjere bukken stødigare er det felt inn ein bordbit som er spikra fast nederst. Foto: Roald Renmælmo
Detalj av korleis bukken er laga. Foto: Roald Renmælmo
Den andre bukken sett frå andre sida. Det eine langbordet er spikra fast til bukane med fire smidde spikrar. Foto: Roald Renmælmo
Dei to bukkane er hogd til med øks. Spora etter arbeidet med øksa er godt bevart. Foto: Roald Renmælmo
Langbordet med drevspona. Foto: Roald Renmælmo
Det lause langbordet er festa til ein bordbit som er klauva ned på ei lekt som er spikra fast i foten. Foto: Roald Renmælmo
Detalj av bukken og det lause langbordet sett ovafrå. Det var rom for å kunne feste emne på opp mot 3 ½» tjukne i skottbenken. Dessverre var det ikkje bevart kile med benken. Det var også vanskeleg å tolke spora etter korleis kilen kan ha sett ut og korleis han har vore brukt. Foto: Roald Renmælmo
Langborda frå enden. Begge har margen ut. Dei er truleg saga på oppgangssag men vi er ikkje heilt sikre på at det ikkje kan vere handsag. Borda måler ca 8″ i bredde og er frå 5/4″ – 1 ¾» i tjukne. Foto: Roald Renmælmo
Øyra på bukken er hogd til med om lag 6″ bredde. Langbordet er spikra fast med 4 stk smidde spikar. Foto: Roald Renmælmo
Den andre bukken var noko grovare og hogd ned til ca 7 ½» bredde. Foto: Roald Renmælmo
Det lause langbordet har ein bordbit festa i underkant for å stå i rett høgde. Denne er felt inn som ei drevspon og spikra. Foto: Roald Renmælmo
Det lause langbordet hadde litt ulike detaljar på dei to drevsponene. Denne har spikrane slått inn frå innsida. Foto: Roald Renmælmo
Denne har spikrane slått inn frå utsida og så er dei nøkka på innsida. Foto: Roald Renmælmo
Detalj av drevspona. Foto: Roald Renmælmo
Detalj av drevspon. Foto: Roald Renmælmo
Dei to bukkane er utsett for utkløyving om ein spenner hardt til med kilen. For å unngå dette er det bora hol og slått inn ein gjennomgåande trenagl som er låst med kilar. Foto: Roald Renmælmo
Detalj av den gjennomgåande trenaglen. Dimensjon var om lag 1 ½» i diameter. Foto: Roald Renmælmo
Skottbenken ser ut til å ha furu i alle delar av tre. Bukkane er truleg berre hogd til med øks. Langborda og drevsponene er saga på oppgangssag, men vi kan ikkje sikkert utelukke handsag. Den store avstanden mellom langborda gjer det mogleg å sette opp benken for å høvle bord på flasken. At det har vore gjort er den flotte haken som står i benken eit prov på.
Jarnklo
I det eine langbordet er det bora hol for ei jarnklo som står på plass i benken. Dette er eit tydeleg prov på at ein har høvla bord på øverkanten av langborda, truleg på flasken. I sida av langbordet er det tatt ut eit hol for å kunne kome til og slå ut jarnkloa. Foto: Roald Renmælmo
Haken er av ein type som ikkje er så vanleg men det er døme på slike i gamle høvelbenkar i Hedmark i Noreg. Nemninga jarnklo er då brukt om denne modellen. Det er også spor etter det som truleg har vore ein anna variant av hake til venstre. Foto: Roald Renmælmo
Detalj av jarnkloa. Foto: Roald Renmælmo
Mange takk til Mattias Helje som tipsa om denne flotte benken i Lima. Eg vil også takke Mattias Thuresson som stilte opp og slapp meg inn på Västagården. Har du tips om skottbenkar i Noreg, Sverige eller i andre land så er vi veldig glade for å motta tips om dette. Her kan du tipse oss: Tips oss om skottbenk
Köl-räcku, eller «kolreke» som det ville kallast på norsk, snikra av Nisslars Per Persson. Desse var brukt til å skuffe smikol med i Lima. Vår mann med skottbenken bygde ikkje berre båtar men snikra også slikt som dette. Foto: Mattias Helje
Snikkar med fokus på handverkstradisjon og handverktøy. Universitetslektor og PhD stipendiat på NTNU i Trondheim. Eg underviser på tradisjonelt bygghandverk og teknisk bygningsvern og restaurering.
Vis alle innlegg av Roald Renmælmo
11 tankar på “Sensasjonsoppslag, sanseleg sjeldsynt sinnrik skottbenk – på Västagården i Lima i Sverige”
Vi har en båt som vi tror er en Lima-båt oppe på Trysil bygdetun. Grunnen til at jeg skriver dette er at det har vært mye kontakt mellom Ljørdalen og Lima. Ljørdalen var også kjent for sine spillemenn som bla. tok båtreisen til Lima for å spille.
Veier og fremkomst – Ljørdals elv
Frå tida kring 1780. Utdrag av „Beskrivelse over Trysild preestegjeld i Aggershuus stift i Norge forfattet af stedets prest Axel Christian Smith i året 1784″.
Ljørdals elv. Denne elv holder omtrent 1/3 bredde mod Trysildelven. Den er næsten overalt strømmende og derfor så grund at den de fleste steder både kan vades og rides. Imidlertid have man dog båder i denne elv af samme skabning som de før beskrevne og hvor strømmende end Ljørdalselven rinder have dog opsidderne i denne dal både mad og færdighed til igjennem mange fosser at seile lige ud til Lima sogns kirke i Dalarne i Sverrige, og ere heller ikke bange for at skåtte tilbage, skjønt tilbagereisen sker mange gange langsommere og besværligere.
I den hele dal, Ljørdalen, hvorigjennem Ljørdalselven rinder, findes kun 8 gårde og 7 opsiddere, foruten nogle få pladse; da den dog kunde — ja isandhed burde — skaffe brug og næring til snese familier. Quægavlen måtte være deres meste næring. Nu næsten hvert år bortfryser kornet i denne dal, fornemmelig på Nordre Ljørdalen og Gamle Ljørdalen. Ny-Ljørdalen som ligger længst mod sør, følgelig ikke så gandske høit op til fjelds som de andre, er ikke så aldeles udsat for dette onde. Ellers er Ljørdalen næsten på alle sider omringet af de nøgne fjelde, så at, når vi, som boe ved Trysild elv, aleene have Trysildfjeldet i dagligt øiesyn, så vise fjeldene sig for hine fra alle sider. (Nordens Alper, Kjølens rand.)
Kanskje vi burde se om det noen skottbenker her også?
Eg har ikkje sjølv vore i Ljørdalen så eg er ikkje kjent i det området. Som du sjølv er inne på har dei tydelegvis hatt mykje kontakt med områda på svensk side der vi finn skottbenkar. Både i Våler og Elverum har det vore vanleg med skottbenkar ut frå svara på spørjelistene om Snikkarhandverket i Ord og Sed i Norsk Folkeminnesamling. Nord for Femunden er det mange skottbenkar i bygder som Os og Tolga. Frå Os har eg sett ein skottbenk som er konstruert på akkurat same måten som den i Lima. https://skottbenk.wordpress.com/2014/12/30/norsk-skottbenk-union-i-2014/img_0360-version-2/
Det er derfor all grunn til å tru at det skal vere fleire skottbenkar i områda der du arbeider. Du får gjere nokre søk på gardane.
Artig med svenskebenk fra Lima, som atpåtil har noe med en båtbygger å gjøre. Man kan jo tenke seg at en slik benk ikke har noe med båtbygging å gjøre. Min erfaring fra kyststrøk tilsier foreksempel at det bare er overkanten på ripebordet som i noen tilfeller (som på sognebåten) er «skutt på benken», dvs at den er helt strak og at skytingen foregår før bordet monteres på båten. Så etterskytes bordet litt når det er på plass i båten. I Østerdalen og Trysil står vi ovenfor en helt annen båtbyggertradisjon hvor alle bordlengene er hele, og går uskaret fra stevn til stevn. På Trysilbåten, som jeg dokumenterte for Håndverksregisteret på midten av 1990tallet, er ALLE bordene snorslått og helt strake i overkant. De fire første bordene er i tillegg strake i underkant også. Limabåten og Trysilbåten har et tett slektskap da de har fulle bordlengder og er bygget med king (kramper, og ikke saum). Jeg lurer på i hvilken grad Limabåten har strake bordkanter i overkant og at skottbenken således faktisk har noe med båtbygging å gjøre. I følge lenken til Limabåter som Roald har lagt ut ser det ut som om de øverste bordene ikke er skutt strake, men bordene lengre ned kan være rette i overkanten. Jeg har lest det som står om bordlegningen der, og det går ihvertfall klart fram at alle bordene er ferdigtilpasset i både under- og overkant før de settes fast i båten. Ellers ser jeg at skottbenken fra Lima også ser ut til å være i korteste laget for båtbord, men grei for kjølen på småbåter. Nok båtsnakk på en mandag. Nå skal jeg høvle noen lister på JarleBenken her på Folkemuseet.
Thank you very much. That was a very nice film. Google translate did a decent job to translate to Swedish. I suspect that it is better than my English?
Min unnskyldning Dette burde vært i norsk ..
For å se tre spade lent mot ambolten minnet meg om denne videoen om «Siste spade Maker» her: http://www.folkstreams.net/film,299
Norsk Skottbenk Union 
Vi har en båt som vi tror er en Lima-båt oppe på Trysil bygdetun. Grunnen til at jeg skriver dette er at det har vært mye kontakt mellom Ljørdalen og Lima. Ljørdalen var også kjent for sine spillemenn som bla. tok båtreisen til Lima for å spille.
Veier og fremkomst – Ljørdals elv
Frå tida kring 1780. Utdrag av „Beskrivelse over Trysild preestegjeld i Aggershuus stift i Norge forfattet af stedets prest Axel Christian Smith i året 1784″.
Ljørdals elv. Denne elv holder omtrent 1/3 bredde mod Trysildelven. Den er næsten overalt strømmende og derfor så grund at den de fleste steder både kan vades og rides. Imidlertid have man dog båder i denne elv af samme skabning som de før beskrevne og hvor strømmende end Ljørdalselven rinder have dog opsidderne i denne dal både mad og færdighed til igjennem mange fosser at seile lige ud til Lima sogns kirke i Dalarne i Sverrige, og ere heller ikke bange for at skåtte tilbage, skjønt tilbagereisen sker mange gange langsommere og besværligere.
I den hele dal, Ljørdalen, hvorigjennem Ljørdalselven rinder, findes kun 8 gårde og 7 opsiddere, foruten nogle få pladse; da den dog kunde — ja isandhed burde — skaffe brug og næring til snese familier. Quægavlen måtte være deres meste næring. Nu næsten hvert år bortfryser kornet i denne dal, fornemmelig på Nordre Ljørdalen og Gamle Ljørdalen. Ny-Ljørdalen som ligger længst mod sør, følgelig ikke så gandske høit op til fjelds som de andre, er ikke så aldeles udsat for dette onde. Ellers er Ljørdalen næsten på alle sider omringet af de nøgne fjelde, så at, når vi, som boe ved Trysild elv, aleene have Trysildfjeldet i dagligt øiesyn, så vise fjeldene sig for hine fra alle sider. (Nordens Alper, Kjølens rand.)
Kanskje vi burde se om det noen skottbenker her også?
LikarLikar
Limabåtar er utbreidde også utanfor Lima. Her er det samla litt dokumentasjon om Limabåtar: https://www.youtube.com/watch?v=0lXOkbbKK0Y
Eg har ikkje sjølv vore i Ljørdalen så eg er ikkje kjent i det området. Som du sjølv er inne på har dei tydelegvis hatt mykje kontakt med områda på svensk side der vi finn skottbenkar. Både i Våler og Elverum har det vore vanleg med skottbenkar ut frå svara på spørjelistene om Snikkarhandverket i Ord og Sed i Norsk Folkeminnesamling. Nord for Femunden er det mange skottbenkar i bygder som Os og Tolga. Frå Os har eg sett ein skottbenk som er konstruert på akkurat same måten som den i Lima. https://skottbenk.wordpress.com/2014/12/30/norsk-skottbenk-union-i-2014/img_0360-version-2/
Det er derfor all grunn til å tru at det skal vere fleire skottbenkar i områda der du arbeider. Du får gjere nokre søk på gardane.
Takk for tipset om dette området.
LikarLikar
Artig med svenskebenk fra Lima, som atpåtil har noe med en båtbygger å gjøre. Man kan jo tenke seg at en slik benk ikke har noe med båtbygging å gjøre. Min erfaring fra kyststrøk tilsier foreksempel at det bare er overkanten på ripebordet som i noen tilfeller (som på sognebåten) er «skutt på benken», dvs at den er helt strak og at skytingen foregår før bordet monteres på båten. Så etterskytes bordet litt når det er på plass i båten. I Østerdalen og Trysil står vi ovenfor en helt annen båtbyggertradisjon hvor alle bordlengene er hele, og går uskaret fra stevn til stevn. På Trysilbåten, som jeg dokumenterte for Håndverksregisteret på midten av 1990tallet, er ALLE bordene snorslått og helt strake i overkant. De fire første bordene er i tillegg strake i underkant også. Limabåten og Trysilbåten har et tett slektskap da de har fulle bordlengder og er bygget med king (kramper, og ikke saum). Jeg lurer på i hvilken grad Limabåten har strake bordkanter i overkant og at skottbenken således faktisk har noe med båtbygging å gjøre. I følge lenken til Limabåter som Roald har lagt ut ser det ut som om de øverste bordene ikke er skutt strake, men bordene lengre ned kan være rette i overkanten. Jeg har lest det som står om bordlegningen der, og det går ihvertfall klart fram at alle bordene er ferdigtilpasset i både under- og overkant før de settes fast i båten. Ellers ser jeg at skottbenken fra Lima også ser ut til å være i korteste laget for båtbord, men grei for kjølen på småbåter. Nok båtsnakk på en mandag. Nå skal jeg høvle noen lister på JarleBenken her på Folkemuseet.
LikarLikt av 1 person
Att se trä spade lutad mot städet påminde mig om den här videon om «Last skyffeln Maker» här: http://www.folkstreams.net/film,299
PS I used Google translate I hope it is readable in Swedish..Tack for your site…
Joe
LikarLikt av 1 person
Thank you very much. That was a very nice film. Google translate did a decent job to translate to Swedish. I suspect that it is better than my English?
LikarLikar
Min unnskyldning Dette burde vært i norsk ..
For å se tre spade lent mot ambolten minnet meg om denne videoen om «Siste spade Maker» her: http://www.folkstreams.net/film,299
Takk for your blog..
Joe
LikarLikar