Museum – Norsk Skottbenk Union

Skottbenken som reiskap i kriminalomsorga i Tolga

Det er lenge sidan vi har hatt oppdateringar her på bloggen, men det har dukka opp ein god del aktuelt stoff som vi vil presentere her fortløpande. Ikkje minst dukkar det stadig opp «nye» skottbenkar ulike stader i landet og vi har ikkje heilt klart å henge med å publisere dei på bloggen etterkvart som dei har kome oss for øre. I haust leia eg eit kurs i snikring av Høs-Knut portalar på Handverksdagane på Rørosmuseet. I samband med dette gjorde eg nokre befaringar for å studere aktuelle originale portalar som kunne tene som modell for kopiering. Turen gjekk til Dalsbygda i Os og til ulike område i Tolga. Frå før veit vi at det ikkje er langt mellom skottbenkane i desse traktene, og ganske riktig har det dukka opp 3 stk. som vi ikkje har presentert tidlegare.

Fyrst ut er skottbenken i Lensmannsarresten på Tolga. Arresten vart bygd som eit eige toetasjes hus i 1863 og har arrestlokalar i 1. etasje og ein snikkarverkstad i andre etasje. Det er i snikkarverkstaden skottbenken står i dag og den kan ha vore brukt i arbeidet som fangane gjorde medan dei sat fengsla. Det er sjølvsagt mogleg benken kan ha høyrt til på Lensmannsgarden som arresten er bygd på eigedomen til, men det er ikkje opplysningar om dette.

Skottbenken i Lensmannsarresten på Tolga. Benken er av ein type som er utbreidd i dette området og er særleg solid bygd av kraftige dimensjonar. Bukkane er helt saman av jarnboltar som er stramma med skruvro (mutter). Benken har eitt fast langbord og eit laust som vert spent fast med ein grov treskrue. Foto: Roald Renmælmo

Skottbenken minner mykje om to andre benkar som er registrert i kommuen, skottbenken på Utistu Åstrøen i Vingelsåsen og Skottbenken frå Nesset. Det er også mykje likt med skottbenkane frå Bredalslien og Volden i Os i nabokommunen. Det er også fleire skottbenkar i områda i Nord-Østeredalen som er av liknande modell som desse benkane, men dei framleis ikkje dokumentert her på bloggen.

Skottbenken har ein spesielt stødig fot som skil seg noko frå ein del av dei andre benkane av denne typen. Foto: Roald Renmælmo

Arresten med snikkarverkstaden ligg på garden Erlia som vart teke i bruk som lensmannsgard frå 1843 då lensmann John Skogstad kjøpte garden «Erlien Søndre» og utvikla garden til å bli med dei største gardane i bygda. Hovudhuset og andre hus på garden har både utvendige og innvendige snikkardetaljar som vi nokså sikkert kan seie er utført av meistersnikkaren Knut Larsen Høys (1799-1882) som må ha arbeidd på garden. Han kan også truleg ha stått og høvla på skottbenken som vi i dag kan sjå på snikkarloftet i arresten, det kan for så vidt vere han som har snikra den. Det er det ikkje sikre opplysningar om, men ein anna kjend lokal snikkar, Håkon Mikkelsen Moseng, var fengsla eit halvt år vinteren 1865 og arbeidde i snikkarverkstaden der han mellom anna skar ut nokre trefigurar som i dag er i bruk som dekorasjon på stabburet på garden. Snikkarverkstaden var brukt av fangar så tidleg som dette og det var også ei tid då Knut Larsen Høis kan ha vore i området og arbeidd. Han hadde andre arbeidsoppdrag i Tolga frå 1863 til 1869 og har truleg opphalde seg i trakten. I gjenstanssamlinga på snikkarloftet er det også bevart ein slettokse som har vore snikra og brukt av Knut Larsen og er merka med hans stempel.

Dørportal snikra av Høs-Knut på Lensmannsgarden. Foto: Roald Renmælmo

I kriminalomsorga i dag er det eit viktig prinsipp at dei innsette skal få straffereaksjonar som er tillitsvekkjande og som motverkar straffbare handlingar. Det skal leggjast til rette for at lovbrytarar kan gjere ein eige innsats for å endre det kriminelle handlingsmønsteret sitt. I eldre tid var strafferekasjonane i hovudsak meint for å skremme andre frå å gjere tilsvaranda, gjerne i form av fysisk avstraffing i ulike former. Frå 1740-talet vart det etablert såkalla tukthus i dei større byane i Noreg der ein skulle halde straffedømde i fangenskap og la dei utføre forskjellig arbeid som kunne skape inntekter til drifta av tukthuset. Knytt til dei militære festningane var det tilsvarande ordning som vart kalla «slaveriet» og verka etter same måten som tukthusa. Kriminalloven av 1841 innførte eit nytt prinsipp under mottoet «straff og forbedring» der ein skulle ta arbeidsopplæring aktivt i bruk for å gjere dei kriminelle i stand til å klare seg betre i samfunnet etter at dei vart sett fri. Prinsippet vart teke med i fengselsloven som kom i 1857 og dette var nye og viktige tankar som truleg var utslagsgivande til at dei valde å byggje ein lensmannsarrest med snikkarverkstad i Tolga i 1863. Uansett vart resultatet at ein del av fangane har fått opplæring i snikring, og truleg også då bruk av skottbenk. Vi kan kanskje driste oss til å nytte nemninga rettbenk i samanhengen, at fangane vart leia inn på «den rette veg» gjennom bruk av rettbenken. 😉

Skottbenken i Lensmannsarresten er ikkje målt opp systematisk og teikna, det får bli ei framtidig oppgåve for dei som vil og kan. Vi har heller ikkje spora opp om det kan finnast meir opplysningar kring denne benken i lokale arkiv. Det er altså ein del att å gjere med denne benken og vi tek gjerne opp tråden igjen seinare.

Skottbenk på Tynset bygdemuseum

Anno Musea i Nord-Østerdalen har ansvar for mange flotte anlegg, og eitt av dei er museumsparken på Tynset. I Steenfjøset er det utstilt mange flotte gjenstandar knytt til landbruk og storleiken på dette lange og gedigne bygget gjer det enga for oppbevaring av store og lange gjenstandar. Her var det sjølvsagt også ein gamal skottbenk som eg fekk høve til å studere nærare. Foto: Roald Renmælmo

Vi har lenge kjent til at det i kommunane i Nord-Østerdalen har vore brukt mykje skottbenk og vi har også registrert ein del skottbenkar frå dei traktene før. På ein tur gjennom Østerdalen før jul fekk eg høve til å besøke Museumsparken på Tynset for å studere bygningar og gamalt verktøy. Det er Tynset museums- og historielag som er eigar av Tynset bygdemuseum og dei har overført ansvar for drifta av Museumsparken til Anno musea i Nord-Østerdalen. Museumshandverkar Torgeir Rennemo som var med og viste meg rundt hadde sjølvsagt fått med seg at eg er meir enn vanleg interessert i skottbenkar og losa meg inn i Steenfjøset, ein tømmerfjøs tømra av gedigne og lange stokkar. Innerst i fjøsen kunne han stolt vise meg ein komplett gamal skottbenk.

Skottbenken i fjøset i Museumsparken på Tynset. Foto: Roald Renmælmo

Museet har nyleg hatt ein gjennomgang av gjenstandar på bygdemuseet og skottbenken har vore gjennomgått i samband med det. Då vart det ikkje funne informasjon om når benken har kome inn til museet, eller kva gard den har kome frå. Det verkar å vere brukt klypt spikar som festemiddel på nokre av delane og det kan indikere på ei tidsmessig plassering av benken i siste halvdel av 1800-talet. Det er også mest sannsynleg at benken stammar frå ein av gardane på Tynset.

Langborda på benken er i dimensjon 2 ¼» x 8″ og 5,62 meter lange, litt knappe 9 alen. Benken har arbeidshøgd på 78 cm, eller litt knapt 30″. Bukkane er laga av dimensjon 2 ½» x 8″ og skruvane er ca. 2 ¼» i diameter. På bukkane er det spikra skråband for å stive av den faste foten. Elles er konstruksjonen nokså standard med langbord som er spikra fast i føtene og ein fast fot og ein laus som vert stramma til ved hjelp av skruven.

Det skal vere føter til ein skottbenk til på museet, men den fann vi ikkje under mitt besøk så den får vente til neste gong. Eg mistenker at det enda er mange fleire skottbenkar att å oppdage og registrere på Tynset og resten av Nord-Østerdalen. Vi har fått ei rekke tips som vi enda ikkje har fått følgd opp vidare enn så lenge. Lokale handverkarar i regionen har byrja å interessere seg for gamle skottbenkar og bruken av dei så vi kan vente oss meir frå desse traktene i åra som kjem.

Skøtbenk frå Valdres på Valdres folkemuseum

Håvar Aabol har arbeidd med ei studentoppgåve i registrering og bygging av skottbenk på studiet i tradisjonelt bygghandverk på NTNU. På studentbloggen har han posta eit innlegg om arbeidet han har gjort, og eg vel å få det med på bloggen til Norsk Skottbenk Union. Under følgjer tekst og bilete frå Håvar og leiinga i unionen vurderer dette som eit godt utgangspunkt for å ta opp Håvar som fullverdig medlem ettersom vi kjenner til at han tidlegare har snikra dei høvlane som skal til. Vi kan då ynskje Håvar velkommen som medlem.

Berre for nokre få år sidan var det enda ikkje funne skottbenk i Valdres. Eg var i kontakt med bygningsvernrådgjevar Odd Arne Rudi på museet på Fagernes, sidan han er mykje rundt på gardar i Valdres. Kanskje hadde Rudi kome over ein slik benk på nokon av sine mange synfaringar? Han kunne opplyse om at skottbenk var ikkje noko han hadde sett i dalen. Nedtur. Vi vart enige om at han skulle halde ein ekstra utkikk etter ein slik benk. Det gjekk vel eit år, innan eg tok telefonen på ny og høyrde om han hadde kome over noko som kunne likne ein skottbenk, men svaret var det same som sist.

Dagen etter denne telefonen, ringer Rudi meg tilbake med nyheita om at han har funne ein skottbenk i Ulnes. Skøtbenken var då reoppdaga i Valdres. Seinare fekk eg informasjon om ein «trefoting» i Etnedalen. Til alt overmål fann Rudi også benken som denne bloggposten handlar om. Arkivet til Valdres Folkemuseum er enormt stort, mykje befinn seg i samlinga. Klemt mellom eit treskeverk, ei rekkje spissledar og ein laftevegg vart benken oppdaga. Benken har ikkje noko registreringsnummer og var difor ikkje å finne i det digitale arkivet.

Benken er «enkel» i utforminga. Det er ein kløyvd stokk som dannar botn og vekta i benken. «Klypene» er tappa ned i stokken, omlag 4’’. Det er tappa hol i klypene, for å gi plass til strekkfiskemne, som skal yte press på klypene. Strekkfiskane som går gjennom klypene, er tilverka i bjørk.

Benken manglar føter under halvkløyvningen. Dette ser ein ut frå merkjer under. Føtene er låste i eit kilespor under halvkløyvningen. I tillegg er dei spikra frå undersida av føtene og opp i halvkløyvningen. Dette kan vitne om at føtene ikkje har vore særs grove. Vidare er benken mellom 720 og 780 mm høg, målt utan føter. Skottbenkane som er registrert rundt om i landet, varierar mellom 760 – 850 mm. Der eit snitt kan vera om lag 780 mm (kjelde: Roald Renmælmo). Dette kan tyde på at føtene kan vera ein stad mellom 1-2,5’’, om ein tek utgangspunkt i den høgaste delen av benken. Om benken har vore jamnhøg nokon gong er eg usikker på. Ved fyrste augekast, kan det synsast som kilefunksjon er særs låg i forhold til toppen av borda. Men, skulle ein få plass til bord med 35 cm breidde, kan det ikkje utformast anleis.

Eg har brukt nokre dagar på å laga ein kopi av denne benken. Benken er tilsynelatande enkel i utforming, men eg vart overraska over kor mykje arbeid som ligg bak ein slik benk. Sidan ein har ein halvkløyvning i botn, får ein ingen rette flater å gå ut i frå. Eg valde difor å bruke verkstadgolvet under kløyvningen som referanse. Eg lyfta stokken opp med lik avstand til golvet i båe, ender og nytta ein «referansestav» frå golvet og opp. Dette gjorde det enklare å finne lengda på klypene og lengda på kor mykje av klypene som skulle fellast ned i stokken.

Eit problem ein kan støyte på i ein slik prosess, er utvalget ein har av materialar. Då eg fann ut at benken er utforma med lunn/halvkløyvning i botn, vart det litt hektisk. Materialane nytta i ein slik benk bør vera nokon lunde tørre. Mykje halvkløyvning hadde eg ikkje på lager og måtte difor til skogs. Ei gran som såg relativt tørr ut på rot, vart vald. Det var ei utfordring, då ho og måtte ha rette dimensjonen. Før eg felde treet sjekka eg om det var rettvokst, noko treet heldigvis var. Eg valde å kløyve lunnen på sag. Sjølv om originallunnen sannsynlegvis vart kløyvd med kilar og sidan telgd. Tidlegare hadde eg kløyvd opp ein del 2-2,5’’ furu, som fint kunne nyttast til klyper. Ferdige klyper skulle halde om lag 2’’ tjukke og 7-7 1/4’’ breidde.

På originalbenken var klypene tilverka forholdsvis grovt med øks. Noko eg også prøvde meg på. Emne til klyper og halvkløyvningen var ferdige kvar for seg, og moneringa kunne ta til. Midten på halvkløyvningen vart merka i båe endar og sotsnorslag danna ei referanseline eg kunne jobbe ut i frå.

Det var ikkje heilt enkelt å forstå originalen og funksjonen på klypene. Benken har stått lenge og veden har krope ein del. Bevegelegheita på klypene var difor særs begrensa. Om benken var konstruert med bevegelege klyper berre på eine sida, fann eg difor ikkje noko sikkert svar på. Likevel valde eg å montere desse fast på sida ein står og høvlar, samt at eg laga tapphola meir romme i botn på andre sida. Klypa nærast kilen har difor evna til å bevege seg. Klypene er plugga med tretappar gjennom halvkløyvningen. To pluggar på kvar klype med diameter på om lag 3/4’’. Hola ser ut til å vera bora vassrett inn, og har same diameter på båe sider. Sidan benken ikkje kan demonterast, er det vanskeleg å seie om dette er bora med spiralbor heilt gjennom lunnen, eller om det er bora inn med navar frå båe sider.

*Nabbar/pluggar som held klypa stabil i halvklyvningen*

Eg har enno ikkje montert desse pluggane sidan halvkløyvningen er noko rå. Eg plukkar difor ut klypene og justerer hola og pluggar når halvkløyvningen har tørka. Håpet er at den ikkje går seg bort på vegen mot eit tørrare liv. Vidare har eg heller ikkje hogge inn føtene under halvkløyvningen. Dette gjer eg når emnet har tørka, då føtene truleg vil flukte betre over tid.

Eg er litt usikker på om kilen på skottbenken er original. Dei får noko hard medfart ved bruk og er truleg bytta ut i nyare kilar. Eg laga mine kilar noko lenger enn referansa. Noko som vil kunne klemme borda på skottbenken meir i saman. Så var det borda som skulle på plass i klypene. Sidan klypene står tettare i halvkløyvningen enn dei gjer på borda, må borda fellast inn med ein vinkel i klypene. Eg trur det er gjort på same viset på originalen. Det er vanskeleg å sjå utan å måtte demontere borda. Eg gjordet det slik for ein annan grunn òg, nemeleg fordi eg ikkje hadde topp vyrkje til bord. Eg laut kjøpe bord til dette, men desse hadde berre rett lengde og var brukbart rette. Feilen er at borda har store kvistar der høvelen skal jobbe, og dette gjer det vanskelegare å halde toppen på benken rett og sjølve rettearbeidet vanskeleg. Eg ynskjer difor å skifte ut desse borda ved eit seinare høve, då er det enklare med jamn innfelling i borda og ikkje skrå.

*Nesten ferdig benk, manglar nabbar i klyper og to føter.*

Skottbenk på Egge museum

Nok ein skottbenk som har vorte målt opp og dokumentert i samband med studentane sine oppgåver med å registrere gamle arbeidsbenkar. Denne benken har tidlegare vore dokumentert av vårt medlem Kai Johansen og publisert på bloggen i 2017, men vi vel å poste om benken på nytt for å supplere informasjonen. Det er student Preben Nilsen på Tradisjonelt bygghandverk på NTNU som har gjort dokumentasjonen og her følgjer tekst, bilete og teikning av han.

Denne skottbenken tilhører Egge Museum og har stått som utstilling i masstua deres. Den er tidligere dokumentert av Kai Johansen og grunnen til at jeg også dokumenterer den er for jeg skal lage en kopi. Det virker som en veldig solid og enkel benk.

Det er en kraftig 2 toms skrue i bjørk. Det «faste» langbordet blir holdt på plass med en liten treplugg i hver fot, som gjør det veldig enkelt å montere og demontere benken.

Lengden på langbordene er 381,5 cm lang og bredden 19 cm. Høyden på benken er 75,8 cm. Føttene er laget av furu og langbordene er gran. Kilen og tappen som holder føttene sammen er laget av bjørk. Sliteplate på det løse langbordet som skruen presses mot, er også i bjørk.

Toppen av langbordene er veldig slitt, og det er tydelige spor på at den har blitt brukt til mye annet enn bare skottbenk.

Skottbenken i Leksvik

Denne skottbenken har det vore skrive om tidlegare her på bloggen, men då var den noko mangelfullt dokumentert. I samband med oppgåva til studentane på Tradisjonelt bygghandverk har student Morten Pedersen tatt for seg denne benken og gjort ei meir grundig oppmåling. Vidare følgjer tekst, bilete og teikning frå Morten. Vi ser fram til at Morten får bygd sin eige skottbenk og kan søke medlemsskap i unionen.

Baksida av benken, med skruene og det løse langbordet

Denne skottbenken er i dag i samlingen ved bygdetunet Ner- Killingberg i Leksvika på nordsiden av Trondheimsfjorden. Benken er tidligere omtalt av Lars Asdøl og Dyre Bystad på Norsk Skottbenk Union sine sider tilbake i 2014, men ble ikke detaljert oppmålt den gangen. Siden jeg nå var på jakt etter en god skottbenk som grunnlag for å lage en ny, funksjonell benk, startet jeg min personlige reise inn i skottbenkens mytiske form og funksjon akkurat her. Og når jeg nå reiste dit og fikk studere benken, fant jeg akkurat det jeg lette etter; en praktisk, funksjonell benk med solide detaljer som likevel framstår som nett og fin, akkurat en sånn jeg hadde lyst til å bygge. Dermed ble min personlig reise denne gangen redusert til en fergetur over fjorden.

Benken ble i sin tid gitt til bygdetunet på Ner- Killingberg, og den ble da merket «Albert Penna Skåtbenk». Penna er navnet på en gård som ligger midt i Leksvik. Gjengesnittet og tappen som kan ha blitt brukt for å lage selve skruene fins også ved museet. Denne er merket N P D 1874.

Framsida, vi ser det faste langbordet med klaver i bjørk

Under registreringen ble jeg noe i tvil på om de har forholdt seg til norske tommer eller om den er såpass ny at det metriske systemet kan ha vært anvendt. Noen mål på benken går pent opp med centimeter, mens mange av målene faller fint sammen med hele, halve, kvart- og åttendedelstommer. I tillegg virker det som at enkelte mål slenger litt under hel dimensjon. Jeg noterte målene underveis både i tommer og cm, men etter hvert ble jeg ganske sikker på at benken er tenkt i norske tommer, og at enkelte avvik fra dette kan skyldes dimensjonen på emnene de har brukt, etter tørking og oppretting. Videre oppgir jeg her hovedmålene i meter og detaljene i norske tommer, da dette faller naturlig i denne sammenhengen.

Skottbenken har en høyde på 76 cm, noe som gir en fin arbeidshøyde. Benken har to sett med langbord, ett på 3,03 meter, og ett par på 4,7 meter. På de korte bordene er føttene plassert med senter 71 cm inn fra endene, mens på de lengste bordene er føttene plassert 92 cm inn. I tillegg er det forskjellig dimensjon på langbordene, de korte bordene er 6 x 1 3/8«, mens de lange er 6 ½ x 2«. Logisk nok er de kraftigere jo lengre de er. Benken er gjort tilnærmet slett utvendig på den siden med fast vange, der du står og høvler. Det virker fornuftig, du kan gå tett inntil benken hele veien når du jobber.

Langbordene er av gran, normalt med kvist her og der, men ganske jevnvokst og lite spor av tennar og spenninger. De har unngått rota på treet her, og funnet rolig ved, men ellers ikke vært så nøye på kvaliteten. Langbordet som er fast har to loddrette hull, som dannes av hver sin klave i bjørk på yttersiden, Disse er spikret fast i langbordet, og er pent avrundet, siden dette er den siden du står når du høvler. Det faste langbordet er tredd ned over toppen av den ene stolpen på hver fot, og er nøyaktig felt, slik at det låser godt med lite slakke.

Begge de faste langbordene er merket med en «I» på den ene klampen, og den ene foten er også merket likens, slik at føttene har fast plass i langbordene. De løse langbordene som ligger mot skruene kan bare monteres en vei, og slik har alle deler fast plass når benken er montert. Jeg tolker dette som at nøyaktig tilpasning er viktig her. De var opptatt av minst mulig slakk, for å få minst mulig rakling og bevegelse når man bruker benken. Føttene er laget i gran og bjørk. Selve labben, og stolpen til den faste vangen er i gran, mens stolpen med skrue i, selve skruen og tverrtreet imellom er lagd av bjørk.

Alle fellinger på føttene er også ganske presise. Begge stolper er felt med en 2« tapp ned i labben, og disse er låst med ½« trenagler som er boret inn fra ene siden i labben. De går ikke tvers gjennom labben. Hodet på naglen er til dels firkantet. Skruene har ytterdiameter på 2 1/8«, mens hodet er 3 1/2 «. Det går en 5/8« gjenga bolt tvers gjennom tverrtreet og begge stolpene, med skive og mutter på hver side. Dermed kan man stramme opp hele bukken, og holde den stabil og stødig.

Men hvor gammel er benken? Det er sirkelsagskur på vangene, og det er brukt svart trådspiker for å feste klamper m.m. på disse. Boltene som står i har sekskantet mutter og rund skive. Det lille vi ser av gjengene ser grovt ut (tommegjenger). Bolt, skive og mutter minner om detaljer fra andre gjenstander fra tidlig 1900-tall. Selv om langbordene med sirkelsagspor i teorien kan være nyere enn føttene, så tror jeg ikke det. Alle delene fremstår helhetlig og veldig godt tilpasset hverandre. Dersom gjengesnittet har vært brukt på denne benken, kan den ikke være eldre enn 1874. Summen av disse detaljene gjør at jeg foreløpig tipper alderen til å være ± 1900.

Dette er alt i alt en flott benk, som virker å være utformet for å lett kunne demonteres og flyttes. Høvelspor og tilpasninger vitner om at den er lagd av en trygg og effektiv håndverker som har hatt et avklart forhold til hvor det er viktig å være nøye, og hvor det ikke er så nøye at dimensjonene varierer litt. Det blir spennende å se om det fins flere opplysninger om benken, og om det fins tilhørende høvler etter hvert.