Denne benken ble laget under en samling på Røros i 2010, det var under denne samlingen at ideen om Norsk Skottbenkunion ble unnfanget. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Ole Jørgen kunne vore blant våre aller fyrste medlem sidan han var med då ideen om Norsk Skottbenk Union vart unnfanga. Han laga sin fyrste skottbenk i samband med kurset i bygging av skottbenk på Røros i 2010. Det er ikkje nok å ha laga sin eige skottbenk for å bli teken opp som fullverdig medlem i unionen. Ein må også sende inn dokumentasjon som blir publisert på bloggen. Dette siste har tatt litt tid for Ole Jørgen. Vi er glade for å ha fått inn søknaden om medlemsskap og ynskjer Ole Jørgen velkommen som medlem. Vi kjenner til ei rekke potensielle medlemmer som er i same situasjon som Ole Jørgen har vore i. Dei har laga seg skottbenk som er i bruk, men har gløymd å sende inn dokumentasjon for å bli tatt opp som medlem. I så måte kan Ole Jørgen vere eit førebilete som viser at det er viktig å bli tatt opp formelt som medlem sjølv om ein har vore i drift med skottbenken sin i lengre tid. Under følgjer teksten frå Ole Jørgen:
Det er blitt oppfordret om å skrive om egen skottbenk på denne bloggen for å kunne være fullverdig medlem, herved kommer mitt bidrag.
Benken er laget etter Jarle Hugstmyr sin benk, en skottbenk og arbeidsbenk på samme fot. Arbeidshøyden er 81 cm. og langplankene er 4.75 m. Den ytre planken er fast, den løse strammes med skrue. Skruen ble først laget med lånt verktøy på Røros, senere har Norsk Folkemuseum kjøpt gjengesnitt og tapp fra Tyskland, (Weiblen). 2,5″(62mm). Dette er laget i jern og er et godt fungerende verktøy. Gjengetappen er dreiet antar jeg, den er hul og det er tre hull som er boret i skrå i forhold til senter for å lage et skjær for gjengene. Nederst er det en styring med diameter 50mm. Gjengeryggen er slipt ned trappevis mellom hullene, for ikke å ta alt i ett kutt. Hulrommet i tappen slipper ut sponen. Dybden på gjengene er 8mm og fra topp til topp er det 13mm. I gjengesnittet er det to jern som skjærer skruen. Det første skjærejernet har en flate i bunnen, den siste er som en geisfuss. På den ene siden er det en flens som fungerer som styring, den har diameter 62mm. Det er viktig at skjærejernene er stilt riktig og at de er kvasse. Skruene ble gjenget opp på nytt for å gå bedre, de var noe trange. Det er blitt sagt at en kan smøre med rå linolje under arbeidet, det hjelper noe, men verktøyet blir grisete. Når jernene er kvasse går det greit tørt også. Med bruk av gjengetappen kan det ha en større hensikt å smøre, da er egg-vinkelen brattere og det blir lettere utriv i motveden, noe som motvirkes noe ved bruk av rå linolje. Til smøring av gjengene, om det er behov kan voks eller talg brukes. Mineralolje kan ødelegge treet over tid.
Benken står på verkstedet til Norsk Folkemuseum og er i bruk der. Gjengeverktøyet er også vært utlånt til Maihaugen og Sverresborg.
Gjengesnittet sett litt ovenfra. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Gjengesnittet sett nedenfra, skjærene skimtes. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Gjengetappen sett fra siden, de to første hullene er synlige. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Det siste hullet i gjengetappen, en ser hvordan ryggen er slipt ned foran hullet. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Fra tidligere har jeg en Skottokse, det vil si en okshøvel som det er satt meier på. Den er gjort i ask og med en 2,5″ tann med klaff fra Kongsberg. Tannen hadde jeg liggende.
Skottbenken har vært i bruk ved noen håndverksamlinger og den har avlet to skottbenker (rettebenker). Det er nok arbeidsbenken som har vært mest i bruk, men med to nye skottploger vil skottbenken kunne benyttes mer.
Skottoksen, meiene er skrudd på. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Skottbenken slik den står på verkstedet. Foto: Ole Jørgen Schreiner
De to nye skottplogene poserer. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Fjørplogen i arbeid. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Vi holder nå på med å montere et interiør fra midten av 1700-tallet og der mangler det gulv. Vi tenker å kopiere gulvet ut fra bilder og den beskrivelsen vi har og da vil skottplogene komme til nytte. Interiøret er fra Lie gård i Sandsvær utenfor Kongsberg, vi vet lite om bygningen den har stått i. Interiøret ble kjøpt av kunstindustrimuseet i 1897 og vært utstilt der før det kom til Norsk Folkemuseum i 1931. Her stod det oppmontert i bysamlingen fram til 1949 og har siden vært lagret. Nå er bysamlingen under rehabilitering og interiøret skal opp igjen som en del av utstillingen.
Notplogen i arbeid. Foto: Ole Jørgen SchreinerResultatet av høvlinga. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Norsk Folkemuseum 12.02 2016, Ole Jørgen Schreiner
Vi ynskjer Ole Jørgen velkommen som fullverdig medlem i Norsk Skottbenk Union. Vi er glade for å sjå at skottbenken er i aktiv bruk i museal verksemd på Norsk Folkemuseum. Spesielt artig er det å sjå at det blir laga gode høvlar til golvbordhøvling og at desse ser ut til å fungere godt.
Verktøysmeden Jon Dahlmo har lang fartstid med smiing av høvelstål til bruk på skottbenk. No har han også laga seg sin eige skottbenk, okshøvel, skottokse og golvplogar. Sjølvsagt har han smidd stål til høvlane sine sjølv. Skottbenken er kopi av den eine skottbenken i samlinga til Helgeland museum. Foto: Roald Renmælmo
Jon Dahlmo driv Verktøysmia i Drevja i Vefsn kommune på Helgeland. Han har spesialisert seg på å smi og levere handverktøy til forskjellig slags trearbeid og har fartstid på meir enn 25 år i denne verksemda. Han har vore med på å fremje bruken av skottbenk sidan han smidde dei fyrste høvelståla til golvplogar til meg for 14 år sidan. Eg har skrive om arbeidet med å finne fram til verktøy og arbeidsmåtar for høvling av golvbord i artikkelen Handhøvling av golvbord – på jakt etter skottbenken. Han har også biddrege til fleire seminar i smiing av høvelstål og høvelmaking for smedar tidlegare. Han har såleis laga seg ein del høvlar av ulike slag tidlegare. I samband med kurs i bygging av skottbenk i Mosjøen i oktober var Jon ein sentral person i å leite fram gamle skottbenkar og høvler. Han var også med på kurset og fekk byrja på sin eige skottbenk. Denne er no ferdig og kunne brukast på seminar i verktøymaking i Trondheim i førre veke. Frå tidlegare har smedane Odd Inge Holmberget og Torgeir Henriksen på Nidarosdomens restaureringsarbeider laga sin eige skottbenk. Jon er derfor ikkje den fyrste smeden som har laga eigen skottbenk. Derimot har Jon gjort ein stor og viktig innsats for å utvikle og produsere høvelstål til golvplogar slik at fleire kan få laga seg slike høvlar. Det gjer at han blir vårt fyrste VIP medlem. 🙂
I bakgrunnen er min fyrste golvplog med stål frå Jon Dahlmo. Denne er kring 14 år gamal og har vore mykje brukt. I framkant ligg det nye stålet som Jon har smidd i haust. Det består av tre smale stål som vert lagt saman og klemt fast med settskruvar på sida av høvelstokken. Desse ståla fungerer på tilsvarande måte som ståla som Mattias Helje har smidd til golvplogane som eg har skrive mykje om her på bloggen. Foto: Roald Renmælmo
Her er dei to nye golvplogane som Jon Dahlmo har snikra seg. Han har sjølv smidd ståla og laga beslaga med settskruvar som held ståla på plass. Høvlane og ståla er laga etter dei originale høvlane til høgre på biletet. Foto: Roald Renmælmo
Den eine av golvplogane til Jon Dahlmo. Foto: Roald Renmælmo
Jon Dahlmo og golvplogane. Foto: Roald Renmælmo
Jon hadde smidd 5 sett med høvelstål og beslag til seminar i verktøymaking for snikkarar 2 -5. desember på Sverresborg i Trondheim. Her er Jon til venstre og Einar Strand til høgre. Einar held på å lage seg eit sett med golvplogar til seg sjølv slik at han kan bruke skottbenken sin meir. Foto: Roald Renmælmo
Einar siktar etter sålen på høvelen som han held på å lage. Jon Dahlmo står ved sidan av sine nye golvplogar. Foto: Roald Renmælmo
Jon har også gjort ein stor innsats for å leite fram gamle høvlar av ulike slag frå Drevjaområdet. Eg reknar med at det vil kome fram mykje spennande frå dette området i tida som kjem. Dei nye ståla Jon har smidd til golvplogar gjer det lettare å lage sine eigne golvplogar. På kurset i Trondheim 2-5. desember fekk både Peter Brennvik, Einar Strand og Ole Jørgen Schreiner laga seg sine eigne sett med golvplogar med utgangspunkt i ståla frå Jon Dahlmo.
Dette er ein av golvplogane Jon Dahlmo har funne i Drevja. Denne har eit fast stål som høvlar fjør, men ikkje toppen av fjøra. Det som er spesielt med denne høvelen er justerbart land. Foto: Roald Renmælmo
Golvplogen har to flatjarn som er felt gjennom høvelstokken under handtaka. I eine sida av desse er det bora eit hol som er gjenga opp. Desse høver for skruven som kjem opp frå undersida av det flyttbare landet. Foto: Roald Renmælmo
Golvplogen sett frå undersida. Her ser ein skruvane som går gjennom landet. Med dette kan ein justere avstanden frå rettsida av bordet og til fjøra. Foto: Roald Renmælmo
Same golvplog sett ovafrå. Foto: Roald Renmælmo
Kravet for å bli tatt opp som medlem i Norsk Skottbenk Union er å ha snikra sin eigen skottbenk og at dette vert publisert her på bloggen. Vi har også fått utvikla eit eige arbeidsforkle for bruk med skottbenken. For å få bruke dette krev vi at ein også må ha snikra sin eigen okshøvel og sin eiga skottokse. Jon Dahlmo har innfridd alle desse krava og har i tillegg smidd sine eigne stål til høvlane og utvikla og laga seg golvplogar. Dette bør vel kvalifisere til eit enda meir eksklusivt arbeidsforkle med logoen til Norsk Skottbenk Union? Kom gjerne med innspel på dette.
I haust var eg på Romsdalsmuseet og heldt kurs i høvelmaking for handverkarar i Møre og Romsdal. I samband med dette fann eg fleire skottbenkar som eg har skrive om her på bloggen. Eg har også skrive om nokre særmerkte små høvelbenkar som eg fekk høve til å undersøkje nærare når eg var i Molde og heldt kurs. I tillegg til dette var det mykje spennande verktøy i samlinga til Romsdalsmuseet.
Noko av høvelsamlinga til Romsdalsmuseet var samla i verkstaden i samband med kurs i høvelmaking. Her er samla mykje spennande. Foto: Roald Renmælmo
I tillegg til desse høvlane er det ein god del verktøy som er plassert rundt i ulike bygg i friluftsmuseet. Mellom anna er det ei eige utstilling av arbeidsbenkar og verktøy i eit hus som har vore snikkarverkstad. Mellom verktøyet her var det ein ploghøvel med stillbart land og med stillbart stål slik at ein kan justere bredde på fjøra. Dimensjonane på høvelen kan høve med høvling av golvbord. Eg har ikkje forklaring på korfor ein skal kunne justere ein høvel til høvling av golvbord? Det kan vere at høvelen er tenkt til eit spesielt arbeid som krev at ein kan justere både land og bredde på fjøra?
I ein av høvlane i snikkarverkstadutstillinga er ein ploghøvel med justerbart land og justerbar breidde på stålet. Foto: Roald Renmælmo
Ploghøvelen sett frå framenden. Foto: Roald Renmælmo
Ploghøvelen med landet demontert. Foto: Roald Renmælmo
Eg har sett fleire høvelstål av same type både andre stader i Møre og Romsdal og på Lofotmuseet i Kabelvåg. No har Peter Brennvik dokumentert fleire slike «golvplogar» i Møre og Romsdal og posta om desse på bloggen sin:
Om desse høvlane er til høvling av golvbord er usikkert? Det er også usikkert om dei er berekna på å brukast saman med skottbenken? Kom gjerne med innspel på dette til meg eller til Peter Brennvik.
Etter eg posta om høvlane på Nereng fekk eg innspel på at det kunne vore ein fordel å ordne bileta av høvlar i ulike kategoriar. Det for å gjere det lettare å få oversikt over dei ulike gruppene av høvlar. Eg har då omorganisert bileta i kategoriar av høvlar ut frå funksjon. Ordninga kunne vore gjort på andre måtar, kom gjerne med innspel på det i så fall. Sidan posten er så grunnleggande omarbeidd vel eg å poste den på nytt i den reviderte forma med dagens dato.
Nereng er ein gard i Tynset kommune i Østerdalen i Hedmark. I samband med ein stor gardsauksjon 22-23. juni 2013 kom det fram ein skottbenk i oversikta av det som skulle seljast. Dette vekka mi interesse og eg fekk mobilisert representantar frå Norsk Skottbenk Union som sikra seg denne skottbenken. Bilete og oppmålingsteikningar av benken har vi tidlegare posta her på bloggen. Eg vart også merksam på at det var ein del verktøy som vart ropt opp på auksjonen og prøvde å sikre meg så mykje som mogleg av dette for å ha som referanse på verktøy frå Nord-Østerdalen. Andre sikra seg ein del av verktøyet frå smia på garden. Skottbenken, snikkarverktøyet og utstyr frå smia kan til saman gi eit interessant bilete av handverket på garden.
Eg har så langt fotografert alle høvlane eg har fått tak i. Desse har eg presentert i eit billedgalleri lengre ned i posten. Det har ikkje dukka opp nokon skottokse mellom verktøya eg har fått tak i. Derimot er det med ein golvplog som tydeleg er meint for å brukast på skottbenk. Under har eg eit bilete av noko av verktøyet slik det stod i skåpet i snikkarverkstaden før auksjonen.
Eit av bileta frå auksjonen på Nereng. Skapet med snikkarverktøy ser veldig spennande ut for meg som er interessert i kva verktøy snikkarane hadde og brukte tidlegare. Foto: Ola Rye
Dei fleste av høvlane er stempla med bokstavane PP.N. Eg tolkar det slik at N står for Nereng. I folketeljinga for Tynset i år 1900 er det Peder P. Nereng som er husfader på garden. Han er fødd i Tynset i år 1849 og er sonen til Peder Arnesen fødd 1805. Peder Arnesen står oppført i folketeljinga frå 1865 som gårdbruker og smed. Det skulle tyde på at han har smidd meir enn berre til eige behov. Mange av høvlane har stål som verkar å vere heimesmidde. Blant «rusk og rask» i smia var det nokre tremalar som såg ut som høvelstål. Truleg er desse laga av snikkaren som har laga seg høvel og levert til smeden som skal smi stålet nøyaktig etter malen. Det er ingen malar som høver nøyaktig til stål i høvlane frå garden. Kanskje er det malar frå andre snikkarar som har kjøpt stål frå smeden på Nereng?
Peder P. Nereng er også nemnt i folketeljinga frå 1865, då som 16 år gamal. Det står i feltet for yrke at han «hjælper Faderen med Gaardsbrg.» Han er altså med i arbeidet på garden. Kanskje har han så tidleg begynt å snikre og å lage seg høvlar? Garden hadde vore i familien i lang tid før dette så det var sikkert høvlar til husbruk på garden. For meg verkar det rimeleg at Peder P. Nereng har vore den mest aktive snikkaren på garden og at høvlane for det meste er laga og brukt av han. Han yrkesaktive karriere var starta så vidt i 1865 og han var i full drift i år 1900. I folketeljinga for 1910 står kona, Marit Olsdatter, oppført som enke. Sonen Peder Pedersen fødd 1883 har og forbokstavane PP og kan såleis også ha brukt same stempel. Eg kan ikkje utelukke at han også står bak nokre av høvlane.
Tremalar til høvelstål frå smia på Nereng. Dei 4 øvste er tremalar til høvelstål og dei to nedste er stål frå høvlane frå Nereng. Foto: Roald Renmælmo
Under følgjer eit billedgalleri med høvlane frå Nereng som eg fekk kjøpt på auksjonen. Det kan ha vore fleire høvlar på garden men dette er truleg mesteparten. Eg har berre skrive kort om kvar enkelt høvel. Ei fullstendig registrering av høvlane har eg ikkje tatt mål av meg til å gjennomføre. Likevel håpar eg at bilete og dei korte tekstane kan gi eit bilete av høvlane på ein gard på Tynset i andre halvdel av 1800-talet. Eg har ordna høvlane i kategoriar for å gjere det meir oversiktleg. Namna på kategoriane og ordninga kunne godt vore annleis enn det eg har gjort så her er det ikkje vasstette skott mellom dei ulike kategoriane.
Klikk på bileta for å sjå dei i gallerimodus og få fram billedtekstane. Bruk piltastane på tastaturet ditt for å bla fram og tilbake i galleriet.
Sletthøvlar
Sletthøvlane i samlinga består av ein langhøvel, to okshøvlar og ein pusshøvel. Eg ville venta at det var fleire sletthøvlar i ei slik samling. Ein skrubbhøvel har truleg vore med blant verktøyet ein gong i tida men kan ha hamna på vidvanke?
Langhøvel med lengd på 26 ½ norsk tomme. Tanna er 2 ¼» brei av merket Ward & Paine, truleg etter 1840. Handtaket er stilt litt mot høgre side av høvelstokken slik som er vanleg på eldre høvlar. Høvelen har ikkje klaff på tanna. Høvelstokken er kring 3 ⅛» høg og laga av bjørk. Slitasjen etter hendene viser tydeleg at brunfargen er slitt bort. Høvelen er merka med bokstavane PP.N. Senga til høvelstålet ligg på ca 47 grader. Foto: Roald Remælmo
Okshøvel med 14 ½» lang høvelstokk. Høvelen har enkel tann av merket Atkinsson Brothers. Stokken er merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Same okshøvel som på førre bilete. Handtaka er grada inn i stokken. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av same okshøvel som på dei to førre bileta. Tanna er 2 ⅜» brei. Foto: Roald Renmælmo
Ein ny okshøvel, denne utan høvelstål. Stokken er 14 ½» lang og høvelstålet har vore 2 ½» bredt. Høvelstokken er merka med OPS. Foto: Roald Renmælmo
Okshøvelen frå førre bilete med solen opp. Solen er kraftig runda for å kome ned i groper. Eg er usikker på kva den kan ha vore brukt til? Det kan vere for å høvle tømmerveggar som har vore rydd med øks på førehand? Foto: Roald Renmælmo
Pusshøvel eller sletthøvel med lengd på 11 ¼» og stokken av bjørk. Tanna er med klaff og av merket William Ash & Co – Burys. Tanna er 2 ¼» brei. Senga til stålet ligg på ca 47 grader. Det er inga merking på høvelstokken. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av sålen på høvelen på førre bilete. Sponåpning er ca 4 mm. Foto: Roald Renmælmo
Falshøvlar
Eg har ordna høvlane under saman sidan dei alle høvlar ein slags fals. Felles er at dei har eit fast land og eit stål som høvlar heilt ut i kanten så høvelen kan arbeide seg ei flate som er lågare enn flata ved sida. Dei to fletthøvlane er så smale at dei ikkje er særleg egna til å høvle vanlege falsar. Dei er då å rekne som vanlege fletthøvlar som vert brukt til å rette kantar på bord som skal høvlast. Kittfalshøvelen er derimot å rekne som ein falshøvel. Gradhøvelen er ikkje eigentleg ein falshøvel men verkar på tilsvarande måte og lagar ein skrå fals med fast bredde. Det er altså berre den kittfalshøvelen som er ein eigentleg falshøvel.
Fletthøvel med 24″ lang høvelstokk. Senga til høvelstålet er ca 47 grader. Stokken er merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Fletthøvelen frå andre sida. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av fletthøvelen. Tanna er 13/16″ brei. Foto: Roald Renmælmo
Ein fletthøvel til som er noko mindre enn den førre. Denne har stokk som er 21 ½» lang. Stokken er laga av noko anna enn bjørk men eg er usikker på treslaget. Det kan sjå ut som bartre men verkar tyngre enn gran og furu. Stokken er merka med PP.N. Høveltanna høvlar ⅝» bredt. Foto: Roald Renmælmo
Falshøvel med fast land og fast djupne. Truleg er det ein høvel til å høvle kittfals til vindauge.Høvelen er 10″ lang. På sida av høvelen er det høvla ein karnissprofil som passar med karnisshøvelen på eit tidlegare bilete. Høvelen har ikkje fått overflatebehandling som dei andre høvlane. Høvelen er ikkje merka. Foto: Roald Renmælmo
Falshøvelen frå førre bilete sett frå undersida. Falsen er 10 mm brei og 8 mm djup. Foto: Roald Renmælmo
Gradhøvel til å høvle drevspon. Stokken er 7 ½» lang og merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av gradhøvelen på førre bilete. Graden er ⅜» brei. Foto: Roald Renmælmo
Semshøvlar
Det er påfallande mange semshøvlar i samlinga. Særleg med tanke på at slike gjerne vert skadd av den harde bruken som dei kan bli utsett for. Den breiaste semshøvelen er på 45 mm, så breie er det ikkje så vanleg å finne.
Stor semshøvel, 10 ¼» lang av bjørk og med stål på 1 11/16″ bredde. Foto: Roald Renmælmo
Same semshøvel som på førre bilete. Senga til stålet ligg på ca 47 grader. Foto: Roald Renmælmo
Same semshøvel som på dei to førre bileta. Stålet er truleg heimesmidd og sponåpninga er kring 5 mm. Det er ikkje stempel på stål eller høvelstokk. Foto: Roald Renmælmo
Semshøvel med 9 ½» lang høvlstokk. Høvelen er merka med PP. N. Foto: Roald Renmælmo
Semshøvelen frå førre bilete sett framafrå. Stålet som er utan stempel er 45 mm bredt. Foto: Roald Renmælmo
Den store semshøvelen frå dei to førre bileta sett frå undersida. Sponåpninga er ca 3 mm. Foto: Roald Renmælmo
Semshøvel med 8 ¾» lang høvelstokk. Høvelen er laga av bjørk og merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Semshøvelen frå førre bilete sett rett framafrå. Tanna er ¾» brei. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av semshøvelen på dei to førre bileta. Foto: Roald Renmælmo
Semshøvel med 8 ½» stokk og litt skråstilt tann. Stokken er merka PP.N. Senga til høvelstålet ligg på ca 50 grader. Foto: Roald Renmælmo
Same høvel som på førre bilete. Tanna høvlar ørlite breiare enn 1″. (ca 27 mm). Foto: Roald Renmælmo
Semshøvelen som på dei to førre bileta frå undersida. Foto: Roald Renmælmo
Ploghøvlar
Mellom ploghøvlane er det nokre litt artige variantar som ein ikkje finn i alle slike verktøysamlingar. Den vanlege plogen med justerbart land og veldig smal tann er sjølvsagt med. I tillegg er det med ploghøvlar for golvbord og panel. Ploghøvlane er ei stor gruppe med høvlar.
Golvploghøvel til å høvle fjør. Høvelen er 13″ lang og utstyrt med handtak som ein okshøvel. Senga til høvelstålet ligg på ca 47 grader. Foto: Roald Renmælmo
Golvploghøvelen frå førre bilete sett framafrå. Høvelen har ei heimesmidd tann som er 1 ¾» brei med ei spalte på ⅜» som er ⅜» frå kanten som ligg mot venstre land. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av golvplogen på dei to førre bileta. Plogen har to meiar på sidene slik som ein skottokse. Den høgre meien er høvla litt ned på høgda, truleg for å underhøvle borda litt på baksida? Høvelen er stempla med bokstavane PP. N. Foto: Roald Renmælmo
Nothøvel med tverrhandtak påspikra framme. Høvelen er 10 ¼» lang og av bjørk. Senga til stålet ligg på ca 47 grader. Høvelen har ikkje merking. på stål eller høvelstokk. Foto: Roald Renmælmo
Nothøvel med påspikra tverrhandtak framme. Same som førre bilete. Tanna står ¼» frå landet og høvlar så ei not på 5/16″, så er det ei spalte i tanna på 5/16″ før stålet tar igjen. Dette kan vere til ein form for vekselpanel? Foto: Roald Renmælmo
Ploghøvel ? utan stål, 10 ½ lang og av bjørk. Høvelen er merka med PP. N. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av sålen på nothøvelen på førre bilete. Det kan vere ein høvel til ei form for vekselpanel men sidan stålet manglar er det ikkje lett å vere sikker. Foto: Roald Renmælmo
Ploghøvel med justerbart land. Høvelstokken er 11″ lang og har skøyte av jarn. I dag er det ikkje høveltann på plass men den har nok vore ganske smal slik at vi snakkar om ein splitthøvel. I dag er det spikra på ei list som djupnestopp men den har vore utan slikt. Skøyta er omlag 1″ høg. Pinnane er omlag 8″ lange, noko som er ganske vanleg på slike høvlar. Høvelen er merka PP.N. Senga til høvelstålet ligg på ca 45 grader. Foto: Roald Renmælmo
Ploghøvelen frå førre bilete sett frå undersida. Låsinga på landet gjerast med å stikke inn ein kile i spalta midt på. I den er det to rundstokkar som klemmer mot pinnane. Foto: Roald Renmælmo
Fjørhøvel av bjørk med lengd på 11″ merka med bokstavane PP. N. Stålet ser heimesmidd ut men er ikkje merka. Senga til stålet ligg på ca 47 grader. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av fjørhøvelen på førre bilete. Høvelen høvlar ei fjør som er 9 mm brei og er 9 mm frå kanten. Foto: Roald Renmælmo
Nothøvel med fast land. Høvelen er laga av bjørk og 11″ lang. Han er merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Nothøvelen frå førre bilete sett framafrå. Stålet er 9 mm bredt og høvlar nota 9 mm frå kanten. Nota er ca 8 mm djup. Senga for høvelstålet er ca 47 grader. Foto: Roald Renmælmo
Sida av same nothøvel som på førre bilete. Foto: Roald Renmælmo
Sålen av nothøvelen på dei tre føregåande bileta. Høvelen er merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Nothøvel med fast land. Høvelstokken er av bjørk og er 11″ lang. Stokken er stempla med PP.N. Senga til høvelstålet er på ca 47 grader. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av nothøvelen frå førre bilete. Stålet ser heimesmidd ut og er ⅜» bredt. Høvelen kan høvle ei not ca ⅜» frå kanten og ein ¼» djupt. Foto: Roald Renmælmo
Same høvel som på dei tre førre bileta. Høvelen sett frå framsida. Foto: Roald Renmælmo
Profilhøvlar
Blant profilhøvlane finn vi berre dei ganske vanlege staffhøvlane, ein karnisshøvel og hulkil. Alle desse har fast land og er berekna på å høvle profil langs ein rett kant.
Staffhøvel utan stål.Lengda på stokken er 9 ¼». Foto: Roald Renmælmo
Undersida av staffhøvelen frå førre bilete. Staffen har vore ca 11 mm brei. Truleg er dette in høvel for å høvle staff på pløgd panel. Høvelstokken er merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Hulkilhøvel med fast land. Høvelstokken er 8 ¼» lang. Senga til høvelstålet er ca 50 grader. Foto: Roald Renmælmo
Hulkilhøvelen frå førre bilete. Høvelen er merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Karnisshøvel med stokk som er 8 ¼» lang. Stokken er merka med PP.N. Senga til stålet ligg på ca 50 grader. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av sålen på karnisshøvelen frå førre bilete. Profilen er ca 11/16″ brei. Foto: Roald Renmælmo
Staffhøvel med eit veldig lite fast land. Lengda på stokken er 9″. Stokken er merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av staffhøvelen frå førre bilete. Total bredde på staffen er ¾». Foto: Roald Renmælmo
Staffhøvel med platte. Høvelen er 8 ¼» lang og merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av staffhøvelen frå førre bilete. Staffen er ½» brei og platta ⅛» brei. Foto: Roald Renmælmo
Glashøvel
Glashøvelen er ein kombinasjon av ein profilhøvel og ein falshøvel. Den høvlar kittfals på eine sida og profil på andre sida. Han vert brukt til å høvle til ramtre og sprosser til vindauge. Her kunne ein argumentere for at han høyrar saman med kittfalshøvelen. Han liknar også på profilhøvlane og ploghøvlane og kunne gjerne inngått i desse kategoriane.
Høvel til å høvle kittfals og profil i ramtre og sprosser til vindauge. Høvelen er truleg tenkt til rammer som er omlag 5/4″ tjukke og så vert sprossene ca 3 mm tynnare. Høvelen er 10″ lang, av bjørk og merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av sålen på høvelen frå førre bilete. Kittfalsen vert omlag 5/16″ x 5/16″. Foto: Roald Renmælmo
Glashøvelen på dei to føregåande bileta sett framafrå. Foto: Roald Renmælmo
Samlinga av høvlar frå Nereng trur eg kan avspegle kva som var vanleg på ein gard i det området. Det er få høvlar som verkar veldig spesialiserte. Dei fleste kan knytast til snikring av vanleg innreiing og møblar i hus. Alle høvlane er laga av bjørk. Dei fleste høvlane har stål som ikkje har smedstempel og som truleg er smidd på garden. Det er tre høvlar med stål produsert i Sheffield. Ståla er stempla med Ward, Atkinson og William Ash som alle er vanlege å finne i norske høvlar. Dei er vanlege å finne i høvlar frå omtrent midten av 1800-talet og fram mot tidleg 1900-tal. Mi oppfatning er at alle høvlane er laga på garden, eitt unntak kan vere den eine okshøvelen med eit anna stempel som eg ikkje kan knyte til garden. Kom gjerne med innspel og spørsmål høvlane.
Ein nylaga høvel som ikkje har noko form for overflatebehandling vil snart bli skitten og sjå mindre tiltalande ut. I tillegg vil høvelen lettare endre form som følgje av endringar i råme. Ei overflatebehandling bør derfor gjere det lettare å halde høvelen rein under vanleg bruk og verke stabiliserande i høve til fuktopptak. Kva type overflatebehandling som har vore vanleg på høvlar har truleg variert ein del over tid. Snikkaren Sjur Nesheim i Granvin hadde gjerne dei nylaga langhøvlane sine liggande i linolje over mange veker for at dei skulle trekke olja godt inn i treverket. På eldre høvlar, særleg dei av bjørk, ser det ut til å vere ei behandling som ligg utanpå treverket og som også tilfører ein farge.
Dei ferdige og prøvekjørte golvplogane vart først gnidd inn med kokt linolje som fekk tørke eit døgn. Så vart dei gnidd inn med ein fargeferniss med pigment. Først eitt strøk med eitt døgn tørking, så eitt strøk til og tørking. Her har dei fått eitt nytt strøk etter å ha vore i bruk i fleire månader. Foto: Roald Renmælmo
Overlatebehandlinga på dei nylaga golvplogane mine har fått litt tid på seg i bruk og ser ut til å fungere greitt. Dei er gnidd inn med ein sjølvlaga linoljeferniss tilsett pigment. Blandinga er som følgjer:
1 dl. kokt linolje (kjøpt frå Claessons trätjära i Göteborg).
1 dl. pigment med denne ca. fordelinga: ½ dl brent terra da Sienna, ½ dl rå terra da Sienna.
1 ml. Corsik, tørkemiddel til linoljemaling.
Eg la først på eit strøk med rein kokt linolje som eg førte på med ei fille og tørka av overflødig olje. Dette fekk tørke eitt døgn før eg smurte på første strøk med linolje med pigment. Dette la eg også på med ei fille og tørka av overflødig olje og pigment. Dette fekk tørke eit døgn før ny behandling. Etter to strøk verka overflata å ha fått ein tydeleg farge. Pigmentet legg seg på botn av olja og må rørast i før bruk. Etter at høvlane har vore brukt i meir enn eit halvt år verka dei litt tørre i overflata og har fått eit nytt strøk med den same olja med pigment. Alt er påført med ei fille. Pass på at slike oljefiller er sjølvantennande og må må fjernast på ein sikker måte. Ein kan legge dei i vatn, eller som meg, kaste dei rett inn i vedomnen og brenne dei med det same.
Til høgre er den eine golvplogen som er behandla som i beskrivelsen over. Til venstre er skottoksen min som eg laga for eit par år sidan. Denne smurte eg inn med limvatn. Limvatnet laga av beinlim, når eg skulle koke rein limpotta mi brukte eg vatnet til å smøre høvelen. Då fekk eg ei overflate som ikkje så lett vart skitten og som fungerte fint fram til eg fekk sett inn høvelen med linolje med pigment. Høvelen har vore smurt i fleire omgangar med variantar av tilsvarande blanding som golvplogen til høgre. Han tar likevel ikkje til seg så mykje farge på grunn av limbehandlinga. Foto: Roald RenmælmoSærleg i endeveden ser ein at behandling med limvatn hindrar olje og pigment å trenge inn i veden. På golvplogen til høgre ser ein at endeveden får ein tydeleg mørkare farge (og mattare) enn resten av overflata. På skottoksen til venstre er denne skilnaden merkbart mindre. Den er altså sett inn med limvatn før den har fått linoljeferniss. Foto: Roald Renmælmo
Ein nylaga ploghøvel er smurt inn med kokt linolje og skal få tørke før vidare behandling. Foto: Roald Renmælmo
Golvplogen til venstre har fått tre behandlingar med pigment og linolje slik som beskrevet i teksten over. Høvel nr. 2 frå venstre har fått eit strøk med rein kokt linolje, tørka i 3 timar og så fått eit strøk med pigment og linolje. Høvel nr. 3 frå venstre har vore smurt tidlegare med kokt linolje og har her fått eit strøk med pigment og linolje. Høvelen lengst til høgre har fått eitt strøk med kokt linolje utan pigment. Foto: Roald Renmælmo
Ferdig revet pigment i linolje kjøpt frå firmaet Dictum i Tyskland. Eg har gjort første prøve med ei blanding av guloker og sienna i forhold ⅓ guloker, ⅓ sienna og ⅓ kokt linolje. Foto: Roald Renmælmo
Strykeprøve på høvla bjørk. Det øvste partiet er strøket med sienna av typen som er på førre bilete. Legg merke til at pigmentet trekker inn i fibrane og lagar mørke prikker/striper. I nedste del av biletet har eg strøket med guloker og det gir mindre slike mørke prikker/stiper. Foto: Roald Renmælmo
Overflatebehandling er ikkje mi sterke side, men eg ser at det er behov for å behandle høvlane eg lagar. Eg er ikkje i mål med å finne ei overflatebehandling som kjennast riktig i høve til det eg finn på mange av dei gamle høvlane. Det er mykje meir som må prøvast ut i tida framover. Likevel har eg fått til ei brukbar overflate på ein del av høvlane som eg har i bruk. Også høvlane som er sett inn med tjære fungerer til ei vis grad. Eg er takksam for synspunkt og gode råd på dette emnet. Er det andre som har gjort nyttige erfaringar de vil dele med oss på bloggen?
Eg skal høvle golvbord til eit golv på kring 30 m2. Eg vil både dokumentere arbeidet undervegs og finne fram til aktuelle detaljar som eg vil undersøkje særleg. Eg har høvla fleire golv tidlegare og har også lært ein arbeidsmåte av Konrad Stenvold som hadde dette i tradisjon. Eg vil likevel freiste å sjå om eg gjennom arbeidet oppdagar detaljar som eg er usikker på eller som eg vil undersøkje nærare. Eg har skrive om materialen eg brukar og korleis denne er tørka. Eg har skrive om verktøyet eg brukar til arbeidet og korleis dette er laga. På bloggen om høvelbenken har eg og skrive om korleis eg har laga kopi av ein høvelbenk frå garden Helberg i Bardu. Denne benken nyttar eg til å høvle flask på dei første golvborda.
Før eg kunne ta til å pløye borda på skottbenken har eg brukt eit par dagar på å finjustere høvlane, rette langbord på skottbenken og konstruere ein ny type kilar for å spenne fast borda i skottbenken. Eg prøvehøvla ein del kortare bordbitar for å sjå korleis alt fungerte. Då var alt på stell når eg starta å høvle golvbord på onsdag i denne veka. Høvlane var nyslipt og alt var på stell. Eg gjorde nokre undersøkingar av tidsbruk på dei ulike delane av arbeidet for kvart bord. Då er det rein produksjonstid eg har registrert ettersom det gjerne vert ein del avbrekk i arbeidet når ein skal ta notat eller fotografere. I praksis går minst halvparten av tida til dette siste.
Borda har troa seg litt i tørkeprosessen. Det kunne vere 2-6 mm kul midt på borda. Dette må høvlast slett før pløying i skottbenken. Plan flate på rettsida av bordet er føresetnaden for å få ei god pløying. Foto: Roald Renmælmo
Skrubboksen med grovstilt tann er det rette verktøyet til den første grovhøvlinga. Når sponene blir opp mot 0,5 mm så er det ikkje mange høveltak før bordet er høveleg flatt. Foto: Roald Renmælmo
Den nye høvelbenken har god arbeidshøgde (75 cm) til skrubbhøvling. I snitt brukte eg 3,5 min på kvart bord. Borda er 2,6 meter lange snittbredder frå 19 – 27 cm. Totalt brukte eg 22 minutter på skrubbhøvling av 6 stk bord tilsvarande knapt 3,5 m2 flate. Foto: Roald Renmælmo
Overflata etter skrubboksen er ganske grov men det er ein fordel å unngå for mykje utriving rundt kvistar. Kvass høveltann er det viktigaste som kan motverke det. Foto: Roald Renmælmo
Når ein arbeider strukturert med skrubboksen blir overflata eit godt utgangspunkt for det vidare arbeidet med slettoksen. Foto: Roald Renmælmo
Undervegs i arbeidet kontrollerer eg om eg har fått høvla flat kulen på midten av bordet. Det er ikkje bra å høvle for djupt heller. Kantane prøvar eg å spare til eg sletthøvlar med slettoksen. Foto: Roald Renmælmo
Her kontrollerer eg flata med ein rettholt. Kanten av bordet har enda restar av sagskuren.
Den neste høvelen, slettoksen har 3″ brei tann og lengde på 14 ½» på sålen. Eg har stilt tanna slik at høvelen tar ca 0,12 mm tjukk spon. Då gir den fin overflate og er likevel ganske effektiv. Om eg skulle starte med denne høvelen i staden for skrubboksen ville eg brukt 3-4 gongar så lang tid på grovhøvlinga. Foto: Roald Renmælmo
Eg brukte i snitt 8,5 min på kvart bord for å få dei slette nok med slettoksen. 3 min på det lettaste bordet, og 20 minutt på det vanskelegaste. Dette siste var ganske vinnt og kuva seg på langs. Eg måtte då gå over til ein kortare slettokse for å få høvla. Til saman brukte eg 52 min på sletthøvlinga av 6 bord. Foto: Roald Renmælmo
Rettholt for å kontrollere flata på bordet etter slettoksen. Det er viktig at rettholten ligg an på kantane sidan desse vert anlegget for landet på ploghøvlane. Om desse har ei svak fasing nedover så blir pløyinga vanskeleg. Foto: Roald Renmælmo
Med rettholten i motlys kjem det fram at bordet ikkje er 100% plant. Likevel vurderer eg det som plant nok. Foto: Roald Renmælmo
Det bordet som tok lengst tid å høvle var dette. Det er både kuva på langs og vinna. Totalt gjekk det 26 minutt å skrubbhøvle og sletthøvle dette bordet. Det er ⅓ av tida det tok å høvle totalt 6 bord. Det lettaste bordet tok 5 min å høvle. Foto: Roald Renmælmo
Det er lagt opp tre siktestikker for å vise kor vinna bordet er. Foto: Roald Renmælmo
Dette er eit døme på eit bord som det gjekk veldig raskt å høvle. Foto: Roald Renmælmo
Pløyinga på skottbenken tok lengre tid enn flaskhøvlinga. Spesielt å høvle fjør tok lang tid. 48 min brukte eg på å høvle fjør på 3 bord. 36 min brukte eg på å høvle not på 3 bord. Total arbeidstid på skrubbhøvling av alle 6 borda var 22 min. 52min var tida eg brukte på sletthøvling av alle 6 borda. Før pløyinga var arealet av flasken på borda omlag 3,5 kvadratmeter. Denne tida er effektiv arbeidstid når alt er lagt til rette. Det er mange avbrot i arbeidet ettersom eg måtte ta tida, fotografere og notere. Det kunne vore interessant å prøve å gjere eit tilsvarande forsøk der eg ikkje dokumenterer men berre tar tida på 6 tilsvarande bord. Då for å rekne den totale arbeidstida med alle operasjonane. Kom gjerne med innspel på kva som kunne vore interessant å dokumentere med slikt arbeid. Kan film av arbeidet vere av interesse?
Høvlane eg har brukt ser ikkje ut til å vere nemneverdig slitte eller sløve etter denne arbeidsmengda. Eg satsar nok på å kunne høvle 1-2 tilsvarande parti med golvbord før eg tenkjer på å bryne ståla.
Det nærmar seg Håndverksdager på Røros. Det har vel lesarane av bloggen fått med seg sidan det har stått i oversikta over hendingar i høgre marg sidan tidleg i vår? I år skal eg halde kurs i høvling og legging av golvbord. For mange av deltakarane vert det nok det første møtet med skottbenken og det verktøyet som høyrer til arbeidet. Deltakarane vil få tilsendt ei liste over kva verktøy det kan vere bra å ha med seg. For dei utan kjennskap til slikt arbeid og verktøy så vil nok ei slik liste vere vanskeleg å forstå? Eg vil difor ha med bilete av aktuelt verktøy og gi ei lita forklaring på bruken av det. Eg går gjennom verktøyet i den rekkjefølgja som det vanlegvis vert brukt. Klikk på bileta i galleria for å vise billedteksten. Gå mellom bileta med piltastane på tastaturet.
Kanting av bord
Borda kan vere grovkanta på førehand eller dei er med vankant etter gjennomskur. Då er det som regel greiast og grovkante borda før ein skal høvle flask. Sotsnor eller kritsnor er det vanlegaste for å merke ei rett line for å sage eller hogge etter. Alternativt kan ein risse eller streke etter eit rettbord.
Ei gamaldags sotsnor med hampesnøre og pjeks for å feste i endeveden er ekstra stas å bruke men ei vanleg kritsnor fungerer også bra. Foto: Roald Renmælmo
Ei vanleg snikkarbile høver godt til å hogge kantar på bord som ikkje har for mykje stor kvist. Ei slik bile kan gjerne vere mellom 1,2 og 1,6 kilo tung. Foto: Roald Renmælmo
Det kan ofte vere bra å sage kanting på borda. Då er ei gamaldags breisag av den store typen (ca 90 cm lang) det beste. Saga må ha langvedtanning. Ei stikksag (snikkarsag) med langvedtanning fungerer også fint til slik saging. Foto: Roald Renmælmo
Høvling av flask
Når borda er grovkanta er det klart for å høvle flasken. Det vil seie at rettsida (margsida) av bordet skal høvlast rett og plant. Etter tørk er det som regel ein del troing på borda og dette må høvlast slett før vi kan kante og pløye borda. Avhengig av kor mykje troing det er på borda bør vi ha høvlar med ulike eigenskapar for å gjere arbeidet lettare. Det mest effektive er å vere to mann som høvlar saman med ein okshøvel, ein høvel med 4 handtak. Det er også greitt å bruke vanlege sletthøvlar om ein skal arbeide aleine. Sletthøvlane bør då ikkje vere for breie for då vert det tungt å arbeide med dei. Under er ei oversikt over dei mest vanlege høvlane for å høvle flask. Ein alenstokk eller ei rett list er praktisk å ha for å bruke som rettholt når ein skal kontrollere om borda er plane nok.
I prinsippet kan alle høvlar med plan sole nyttast til å høvle flask. Desse høvlane er kopiar av høvlar frå første halvdel av 1800-talet og er laga spesielt med tanke på å fungere saman i ein samanheng. Frå høgre, skrubboksen, ein kort slettokse, ein lang slettokse og langhøvelen. Foto: Roald Renmælmo
Skrubboksen har lengde på kring 13″ og har ei tann som er litt over 2″ brei. Det kan gjerne vere ei ganske stor sponopning på slike høvlar, denne har nærare ¼» sponopning for å kunne høvle grovt. Dette er den første høvelen vi brukar for å gjerne grovarbeidet. Foto: Roald Renmælmo
Dette er ein kort slettokse, kring 12″ lang og høveltann på knapt 3″. Den store bredda gjer at det er lettare å høvle borda plane og slette. Slike høvlar kan ikkje stillast for grovt for då vert det for tungt å høvle. Dei er til sletthøvling etter at grovarbeidet er gjort. Foto: Roald Renmælmo
Denne slettoksen er kopi av ein høvel frå Frihetsli i Målselv. Det var ein høvel som Konrad Stenvold hadde brukt til sletthøvling av golvbord. Høvelen har tann som er ca 3″ brei og høvelen er 14 ½» lang. Med denne høvelen er det lett å få borda plane og rette. Foto: Roald Renmælmo
Ein langhøvel kan vere bra om ein vil ha ekstra slette og fine golv. Denne er ein alen lang og har stål som er 2 ⅛» brei. Foto: Roald Renmælmo
Desse høvlane er utforma slik at det er lett å sjå skilnaden på dei. Det er vanleg med okshøvlar som er ein mellomting mellom skrubbokse og slettokse. Vi kan likevel optimalisere dei for eitt av arbeidsområda. Det er i hovudsak gjennom måten vi sliper høvelstålet på at vi kan endre eigenskapane til høvelen. I tillegg er det særleg viktig at sålen på ein høvel som skal nyttast til sletthøvling (eller pusshøvling) må vere plan og bein. På ein sletthøvel kan det også vere bra om ikkje sponopninga er for stor. Høvelstål er som regel slipt slik at det blir ein liten boge på egglinja for at høvelstålet skal ta mest på midten og ikkje lage striper etter hjørna av høvelstålet.
På skrubboksen er det nødvendig å kunne stille høvelstålet til å ta grove spon. Når eg legg rettholt på solen over midten på tanna så viser den at tanna står ut ca 0,4 mm. Foto: Roald Renmælmo
Egglinja er slipt slik at når høvelstålet står ut ca 0,4 mm midt på så ligg hjørna akkurat under planet på sålen. Foto: Roald renmælmo
Spona eg høvlar med tanna stilt på denne måten blir ca 0,5-0,6 mm tjukk på midten. Foto: Roald Renmælmo
I kanten er den same spona bare 0,05 mm tjukk og går heilt ut i null. Dette gjer at spona går uhindra gjennom sponrommet og ikkje lagar krøll. Foto: Roald Renmælmo
Slettoksen har ei egglinje som er mykje rettare enn skrubboksen. Her kan vi ikkje stille så grovt at høvelen tar ei spon som er 0,5 mm tjukk utan å få trøbbel. Foto: Roald Renmælmo
Egglinja på høvelstålet på langhøvelen er også ganske rett slik som på slettoksen. Her ser vi korleis høvelspona blir når eg stiller tanna så grovt at stålet tar i heile bredda. Spona får ikkje plass i bredda til å kome fritt gjennom sponrommet. Då vert det slike krøllar som vi ser her. Spona er ca 0,3 mm tjukk. Foto: Roald Renmælmo
Langhøvelen kan stillast for å ta riktig tynne spon. Denne er ca 0,05 mm tjukk. På så fint stille kan ein få ei veldig glatt overflate men det tar lang tid å høvle. Foto: Roald Renmælmo
Skottbenkhøvlar
Felles for høvlane som vert brukt med skottbenken er at dei er spesielt tilpassa å høvle kant på borda. Dei har også meiar/lister som fungerer som djubdestopp. Slike høvlar finnast i ei rekke variantar men eg vil vise nokre vanlege.
Frå venstre, skottokse, og to golvplogar. Foto: Roald Renmælmo
Frå venstre, skottokse og to golvplogar med sålen opp. Foto: Roald Renmælmo
Golvplogane er som regel laga som eit par som passar saman der det er faste mål. Stillbare slike er ikkje så vanleg. Foto: Roald Renmælmo
Denne skottoksen har meiar som er laga av same stykke som høvelstokken. Det er også vanleg at desse er nagla, limt eller spikra på sidene på ein vanleg okshøvel. Foto: Roald Renmælmo
Legging av golv
Golvborda vi skal høvle blir med rot/topp avsmalning og skal leggast på åsar. Det er ulike strategiar for å sikre at golvet blir plant og vi skal gå gjennom fleire av desse. Den eine er å berre høvle rettsida og pløye kantane. Då vert undersida ujamn og må justerast i rett dimensjon ved kvar golvås.
Den store bordvinkelen kan vere grei å ha når ein skal starte å merke dei første borda for kapping. Merking gjer ein med ei rissnål for å få nøyaktig strek. Ein svaivinkel er grei å ha for å overføre vinklane på borda med rot/topp avsmalning. Foto: Roald Renmælmo
Ei fintanna (6-10 tpi) sag med tverrvedtanning er fint å ha for å kappe borda nøyaktig etter strek. Saga kan vere ei grindsag eller ei stikksag. Foto: Roald Renmælmo
Ripmot er fint for å merke på tjukna på borda for å hogge av for åsane. Hogginga gjer ein gjerne med snikkarbila. Foto: Roald Renmælmo
For å drive borda saman lagar vi til nokre trekilar, slår ned ein golvhake (eller haldhake) i golvåsen og driv kilane mellom denne og golvbordet. Foto: Roald Renmælmo
Ein god hammar som du er venn med er viktig. Å bomme på spikaren er ikkje bra når ein skal spikre eit fint handhøvla golv. Smidd spikar med store haud sørgjer for å halde borda nede. For å sikre at ikkje spikaren kløyver borda i endane så borer vi gjerne med ein liten navar, spikarbor. Foto: Roald Renmælmo
Som dei føregåande postane dei siste dagane så er denne også om framgangsmåten for å lage golvplog med utgangspunkt i eit sett med originale plogar frå fyste halvdel av 1800-talet. Høvelen er funksjonell men handtaka skal formast til og kantane på høvelen skal rundast som på den gamle høvelen. Klikk på bileta for å opne dei i visningsmodus og få fram teksten som høyrer med.
Lengda på høvelen vart merka opp og vinkla rundt i samband med oppmerking av høvelstokken. Dette er forklart i den første posten om høvelmakinga. Den originale høvelen er støthøvla i endeveden men det er spor etter saga på eit par stader. Om det har vore ei bakksag eller ei grindsag er vanskeleg å seie. Eg sagar med ei bakksag. Foto: Roald Renmælmo
Rundinga av kantane har ei markert avslutning eit stykke ned på sida. Denne markeringa er gjort med ripmot frå undersida. Foto: Roald Renmælmo
Kantane er runda mot ein riss som er ein liten ¼» frå kanten. Eg stilte ripmoten på 5,5 mm og ripa tydeleg til kvar side. Foto: Roald Renmælmo
Med ein sletthøvel høvlar eg kanten. Først lagar eg ein fas på 45 grader som får ei flate på litt over 4 mm. Bredda på flata omlag like stor som summen av flatene som står att inn til rissen. Så rundar eg ut frå denne flata ut mot rissen. Foto: Roald Renmælmo
Eg stikk djupare med eit tappjarn der rundinga skal avsluttast i endane. Tappjarnet går i rissen som er merka på sida. Foto: Roald Renmælmo
På kantane i endane brukar eg eit stemjarn og stikk ut veden på same måte som med høvlinga. Foto: Roald Renmælmo
Her er det skore ein 45 grader fas ned til stoppmerket. Foto: Roald Renmælmo
Alle kantane mot endeveden er greiast å skjere til med eit kvast stemjarn. Foto: Roald Renmælmo
Når kantane er grovskore med stemjarnet kan ein runde overgangane med ei fil. Foto: Roald Renmælmo
Det er vanleg at høvlane i mitt område har ein slagknapp av jarn i bakkant. Desse kan vere smidd spesielt til dette eller det er ein kappa spikar med stort hovud. Eg brukar 4″ eller 5″ smidd spikar som eg kappar til omlag 1 ½» – 2″ lengd. Foto: Roald Renmælmo
Eg førborar for slagknappen. Foto: Roald Renmælmo
Eg slår inn slagknappen med hammar. Fordelen med ein slagknapp av jarn er at det er lettare å justere høveltanna med ein liten hammar og ein sparar slitasje på høvelstokken. Foto: Roald Renmælmo
Mange gamle høvlar er stempla med bokstavane til han som har laga høvelen. Eg har laga meg eit lite stempel med mine bokstavar. Foto: Roald Renmælmo
Her stemplar eg 5 gongar i framkanten av høvelstokken slik det er gjort på den gamle høvelen. Foto: Roald Renmælmo
Ferdig stempla høvelstokk. Foto: Roald Renmælmo
Å spikke slike handtak kan sikkert gjerast til eit lite spikkekurs. Eg vel å ikkje gå for langt inn i detaljane. Her har eg saga inn 3 mm til eit referansedjup og spikka meg inn mot dette. Foto: Roald Renmælmo
Eg har så runda endane av skafta mot ein spiss. Dette kan sikkert med fordel gjerast etter nokre malar som ein legg på emnet og merkar etter. Eg spikka på frihand etter nokre referansepunkt. Gode spikkeknivar som er skikkelig kvessa er nødvendig. Foto: Roald Renmælmo
Handtaka er runda på tilsvarande vis som høvelstokken. Eg merkar dette med passar. Foto: Roald Renmælmo
Eg spikkar rundinga på same måten. Først ein 45 grader fas og så rundar eg denne. Foto: Roald Renmælmo
Inni rundingane er det greitt å ha ein kniv med ein litt avlang spiss. Foto: Roald Renmælmo
Det er nødvendig og snu og spikke med veden. Å kjenne nokre sentrale spikkegrep før ein tar til med slikt arbeid er sikkert bra. Foto: Roald Renmælmo
Også her er det greitt å ta den siste rundinga med ei fil. Foto: Roald Renmælmo
Handtaka er ferdige og slått på plass. Høvelen står saman med nothøvelen som også er ferdig. Foto: Roald Renmælmo
Den ferdige høvelen saman med originalen. Den nye manglar overflatebehandling i ei eller anna form. Dette blir tatt opp i ein seinare post. Foto: Roald Renmælmo
No gjenstår overflatebehandling av høvelstokken før denne er ferdig. Då er det berre å slipe høvelstålet og prøvekjøre høvelen. Som regel blir det litt småjustering av kile og slikt i samband med prøvekjøringa. Det er også sentralt at dei pløgde borda passar nøyaktig saman. Det blir også ein del av prøvekjøringa, å sjå om det må til justering på høvlane.
Handtaka på okshøvlar kan festast på ulike måtar til stokken. Dette er eit kritisk punkt på høvlane og det er som regel handtaka som først blir øydelagde på slike høvlar. På høvelen eg kopierer er handtaka felt inn i eit gradspor i høvelstokken. Gradsporet er svakt konisk, det er ca 1 mm breiare i eine enden. Når handtaka er høvla tilsvarande konisk kan ein tre dei inn frå sida. På originalhøvelen er det spor etter at handtaka er gradhøvla før dei er forma til som handtak. Eg tolkar det som at dei er tilpassa til høvelstokken først og så forma til. Då kan dei ha litt ekstra lengd for å justerast når dei er ferdige. Biletserien verkar som dei førre, klikk på bilete du ynskjer å sjå og bruk piltastane for å gå mellom dei ulike bileta.
Eg startar med dimensjonerte emne som er 28 mm breie og 23 mm høge. Dei er så lange at dei ferdig stikk 3″ ut på kvar side, total lengd 226 mm ferdig. Dette er ut frå måla på handtaka på den originale høvelen. Eg høvlar graden med ein fast gradhøvel. Her brukar eg ei foring på landet for at ikkje gradsporet skal bli for djupt. Foto: Roald Renmælmo
Gradsporet er ferdig høvla på dei to emna. Det går frå null i eine enden og til det djupet som er på biletet. Foto: Roald Renmælmo
Eg stiller ripmoten inn etter bredda på gradhøvlinga på emna. Foto: Roald Renmælmo
Eg merkar djupne på gradsporet på dei stadene eg skal felle inn handtaka. Plasseringa på desse er tatt ut frå den originale høvelen. Foto: Roald Renmælmo
Eg måler vinkelen på graden på handtaka med svaivinkel og låser vinkelen. Foto: Roald Renmælmo
Eg fører over denne vinkelen på høvelstokken der eg skal felle inn handtaket. Eg vinklar på begge sider av stokken det som blir eine sida av hantaket. Foto: Roald Renmælmo
Eg plasserer handtaka oppå høvelstokken og sentrer dei og merkar av på handtaket der det treff kanten på høvelstokken på kvar side. Foto: Roald Renmælmo
Målet fører eg over på høveslstokken langs rissen etter ripmoten. Då har eg bredda på gradsporet slik at det passar med handtaket. Foto: Roald Renmælmo
Frå dette merket vinklar eg over med same vinkelmål som eg har stilt inn svaivinkelen på. Foto: Roald Renmælmo
Eg tar tilsvarande mål på andre sida. Foto: Roald Renmælmo
Her fører eg også over same mål med passar. Foto: Roald Renmælmo
Og vinklar over med svaivinkelen. Foto: Roald Renmælmo
Eg rissar over mellom streka på sidene for å ha betre styring på saga. Foto: Roald Renmælmo
Eg sagar med ei fintanna sag heilt i kanten på streken på kvar side + eit sagskår på midten. Foto: Roald Renmælmo
Eit smalt stemjarn høver godt for å skjere ut veden mellom sagskåra. Foto: Roald Renmælmo
Når ein har målt rett, merka rett og saga rett så skal det bli rett, men det er greitt å prøve. Når eg saga slik at streken stod att i kanten av sagskåret vart det passe trongt. Foto: Roald Renmælmo
Eg kan tre handtaket lett på inn men må slå med ein lett hammar den siste biten. Det skal vere så trongt at du også må slå det laus med hammaren. Ver forsiktig med å slå for hardt eller for mykje. Det kan kløyve ut veden i høvelstokken. Foto: Roald Renmælmo
Tilsvarande saging for det andre handtaket. Det er greitt å tilpasse eitt i gongen slik at du kan justere på det andre handtaket etter erfaringane med det første. Foto: Roald Renmælmo
Utskjering av gradspor for det andre handtaket. Foto: Roald Renmælmo
No er handtaka ferdig tilpassa. For høvling av kantar og slikt må dei av ein gong. Merk dei slik at du ikkje byter plass på dei når du set dei fast permanent. Foto: Roald Renmælmo
Ein høvel må ha ein kile som låser høveltanna godt og som ikkje stoppar høvelspona på tur opp gjennom sponrommet. Kilen må ligge plant mot høveltanna og passe godt i kilegangen. For å få til dette er det lurt å sjekke om høveltanna er rimeleg flat oppå. Om ho er det kan du høvle kilen plan på det som vert undersida og det gjer arbeidet mykje enklare. Elles må du kanskje justere kilen etter tanna. Det er også viktig at høveltanna er tilpassa godt til senga og ligg stødig. Er tanna ujamn så må du justere senga etter det. Er tanna for ujamn kan det løne seg å slipe eller file til tanna på undersida. Det er ikkje uvanleg å sjå spor etter slik filing på undersida av gamle høvelstål. Framsida av kilegangen må vere mest mogleg plan, ha same koning på begge sider og helst vere like stor på begge sider. Er den ikkje det må du kanskje justere kilen etter korleis det ser ut, eventuelt justere kilegangen. Billedserien viser framgangsmåten for å lage kilen til høvelen. Klikk på bileta for visningsmodus. Du kan bruke piltastane på tastaturet for å gå fram og tilbake.
For å få eit mål på kor stor kilen må vere så måler eg først bredda på kilegangen, her er det 49 mm. Så måler eg lengda på kilegangen frå sponåpninga og opp. Her er det ca 2 ½». Foto: Roald Renmælmo
Så måler eg i øverkant av kilegangen, vinkelrett på stålet kor tjukk kilen må vere. Her er det ca ⅝». Foto: Roald Renmælmo
Så måler eg kor tjukk kilen må vere for å fylle ut fram mot sponåpninga. Her var det 3/16″. Foto: Roald Renmælmo
Eg høvlar til og dimensjonerer eit emne av bjørk til kile. I utgangspunktet høvlar eg det 50 mm bredt, ¾» tjukt og 5 ½» langt. Foto: Roald Renmælmo
Emnet vert vinkla rundt i eine enden. Foto: Roald Renmælmo
Frå vinklinga set eg av lengdemålet frå kilegangen, 2 ½». Foto: Roald Renmælmo
På dette lengdemålet set eg av tjukna på kilen i starten av kilgangen. Her er det ⅝». Tilsvarande set eg av 3/16″ på punktet i enden der eg vinkla over. Foto: Roald Renmælmo
Eg legg alenstokken mellom punkta eg har merka opp og rissar. Same operasjon gjer eg også på andre sida. Foto: Roald Renmælmo
Emnet er ferdig merka. Foto: Roald Renmælmo
Ei skuvtennt (langvedtanning) grindsag er høveleg til å sage ut kilen. Eg sagar på overmål og høvlar til det siste. Foto: Roald Renmælmo
Det kan vere tungvindt å høvle til ein slik kile. Eg har laga meg til ein kloss som er 2 ½» tjukk og med ei tynn list limt på som høvelstopp i framkant. Foto: Roald Renmælmo
Eg høvlar ned til streken. Foto: Roald Renmælmo
Kilen er ferdig høvla konisk. Foto: Roald Renmælmo
For å prøve kilen må han høvlast til på bredda for å gå inn i kilegangen. Her er det viktig å ikkje høvle for mykje i den tynne enden. Her bør den fylle heilt ut i sidene. I den tjukke enden kan det godt vere litt romt. Foto: Roald Renmælmo
Kilen bør slutte jamnt til kilegangen på begge sider. Foto: Roald Renmælmo
Kilen er sett i etter justering. Her er rissen for utmålinga kome akkurat ned til inngangen av kilegangen. Merkinga var med andre ord ganske presis. No merkar eg på for utsaging av åping for sponrommet. Foto: Roald Renmælmo
Eg sagar ut på sidene for åpninga. Pass på å sett att litt material til skråen og justering. Ikkje sag heilt til streken etter kanten av sponrommet. Foto: Roald Renmælmo
Eit lite hoggjarn kan brukast til å grovhogge ut veden. Eg hogg litt lett frå begge sider for å ikkje få utflising. Foto: Roald Renmælmo
Kilen har grovhogd åpning for sponrommet. Eg har også skore ut for skruven i høvelstålet. Foto: Roald Renmælmo
For å ikkje lage ein bratt vegg som spona hektar seg fast i skjer eg framkanten skrå. Foto: Roald Renmælmo
Kilen på den originale høvelen eg kopierer har innvendig runding i framkant. Denne skjer eg ut med ein kvass kniv. Foto: Roald Renmælmo
Eg grovskjer sidene innvendig på armane på kilen. Her blir det justert seinare. Foto: Roald Renmælmo
Kilen er grovskore. Foto: Roald Renmælmo
Sidene av sponrommet er utvida mot framkanten for å gi betre rom til spona. No justerer eg dei til ferdig form. Foto: Roald Renmælmo
Eg pussar også over framkanten av sponrommet etter at sidene er ferdige. Foto: Roald Renmælmo
Sponrom kan ha mange ulike utformingar og også fasing av kantane innvendig er det ulike måtar å skjere. På denne høvelen er det ganske rette fasar som er omlag 45 grader. Foto: Roald Renmælmo
Fasinga vert på same måten i framkant. Foto: Roald Renmælmo
I starten av kilgangen blir det ein skarp kant. Denne er vanleg å fase. Foto: Roald Renmælmo
Når sidene av sponrommet er ferdig merkar eg på armane på kilen for tilskjering av desse. Foto: Roald Renmælmo
Merka på armane på kilen. Foto: Roald Renmælmo
Siste finpussen av kilen og armane på kilen. Armane skal stoppe ørlite bak egga på høveltanna og så skjerast ut i spiss. Innvendig skal sida på armane vere litt skrå oppover for å føre spona oppover. Foto: Roald Renmælmo
Kilen er ferdig. Legg merke til korleis armane er avslutta framme. Dei skal danne ein jamn overgang frå sida av kilegangen slik at høvelspona ikkje har nokon stader å hekte seg fast. Foto: Roald Renmælmo
Kilen er på plass i ferdig sponrom. Foto: Roald Renmælmo
Norsk Skottbenk Union 