Norsk Skottbenk Union

Skottbenk frå Austigard Gåsvatn i Rindal

Per Willy Færgestad er ein ivrig skottbenkbrukar og arbeider for Akershus bygningsvernsenter der dei stadig held kurs i bruk av skottbenk i samband med restaurering og tradisjonelt snikkararbeid. Sist eg traff han fekk eg overlevert ein del foto og oppmålingsskisser av ein interessant skottbenk som han har kome over i Rindal. Rindal er ein kommune i Sør-Trøndelag som for oss snikkarar nok er mest kjent for sitt skimuseum med samling av ski og verktøy knytt til skiproduksjon. Ved søk i samlinga til museet kjem det ikkje fram nokon skottbenk, men det er mogleg dei kan ha slikt likevel. Skottbenken og verktøyet som Per Willy har dokumentert for oss kjem truleg frå garden Vollen (G.nr. 28, B.nr.3) og var truleg snikra av Mikkel Ingebrigtson Nergård som var fødd i 1828. Familien reiste til Amerika, nokre kring 1881 og dei andre følgde etter i åra fram til dei siste kom i 1893. Det er uklart kor dei endte opp og når Mikkel døydde. I dag er benken og verktøyet på Austigard Gåsvatn (G.nr. 39, B.nr. 2).

Skottbenken ser ut til å vere i god stand og er teke godt vare på. Foto: Per Willy Færgestad

Skottbenken vert spent opp med skruvar. Foto: P.W. Færgestad

Skottbenken er solid snikra og av ein type som vi finn ein del av i Sør-Trøndelag og i Nord-Østerdalen. I utforming og verkemåte er den nokså lik skottbenkane i Lensmannsarresten i Tolga, Utistu Aastrøen i Vingelsåsen, Nesset i Tolga, Os i Østerdalen og Bredalslien i Os. Benken har arbeidshøgde på 31 ½», i norske tommar og det svarar til 82,5 cm og er då av dei høgare benkane vi har registrert rundt i landet, sjølv om det er eit stykke opp til verdas høgaste skottbenk med sine 91,5 cm. Lengda på langborda er 126 ½» (330,5 cm) som er noko under gjennomsnittet på lengder på skottbenkar. Langborda har dimensjon på 2 ¼» x 9″ og er mellom dei meir solide langborda på skottbenkar. Per Willy har målt opp skottbenken på mål-sette prinsippskisser som er veldig praktisk for deg som skal snikre kopi av denne flotte skottbenken.

I tillegg til denne flotte skottbenken var det også eit sett med golvplogar på garden. Desse var svimerka med MISN, for Mikkel Ingebrigtson Nergård som har snikra dei og brukt dei. Det var berre fjørplogen som har stål og dei er av typen med tre lause stål som er spent fast med kile og skruvar i sida. I prinsippet kan ein bruke dei same 3 ståla også til notplogen, og det kan vere difor det manglar stål i denne. Det som er litt spesielt med desse plogane er at dei har ein kilgang som er lukka og eit sponutkast framom. Det finnast fleire slike høvlar rundt om i landet, men dei er ikkje spesielt vanlege. Eg går ut frå at skottbenken er så gamal at han har vore brukt saman med desse to flotte golvplogane, men benken kan også vere nyare.

Golvplogane med stempel MISN etter Mikkel Ingebrigtson Nergård (f. 1828) som var ein lokal snikkar. Foto: Per Willy Færgestad.

På garden er det også ei verktøykiste med namnet Mikkel Ingebrigtson Nergaard og årstalet 1854. På lokket på kista er det laga ein dekor med lister som er felt ned i høvla spor. Nokre av listene er felt ned i tverrved og nokre på skrå av veden så det ser komplisert ut å få til utan masse fikling med ymse tappjarn og forskjellig. Heldigvis er det bevart ein liten artig semshøvel som verkar å vere laga spesielt til denne typen av arbeid og Per Willy har teke nokre bilete av dennne.

Semshøvelen har ein innkorta såle, særleg framom tanna. Foto: P.W. Færgestad

Ein flott skottbenk med interessante golvplogar vert toppa av den artige vesle semshøvelen. Vi må rette ei stor takk til Per Willy for arbeidet han har gjort med oppmåling og dokumentasjon av skottbenken og verktøy på garden. Eg har mistanke om at det er mykje meir å fordjupe seg i på både denne garden og også andre gardar i området. Det er framleis mange område i Sør-Trøndelag som er mangelfullt kartlagt når det gjeld skottbenkar og forskjellig snikkarverktøy så vi har nok mykje godt i vente i åra som kjem om vi får fleire til å gjere undersøkingar slik som Per Willy har gjort.

Kjelder

Hyldbakk, Hans og Karlstrøm Willy. Gards- og ættesoge for Rindal, Bind II. 1999, Rindal kommune. Side: 549-558.
Nergård, Lars. Utvandrarhistorie frå Rindal. 1977, Rindal. Side: 69.
Norsk Skottbenk Union sin blogg: https://skottbenk.com

Plogbenk frå Trysil er berga av våre lokale vener

Tor Magne Hemstad i Trysil er ein av våre mange lesarar av den viktige bloggen om skottbenken, rettbenken, strykebenken og plogbenken. Når han nyleg kom over ein gamal flott plogbenk i Trysil så skjøna han med ein gong kva han hadde funnet og fekk mobilisert nokre av sine vener og berga benken og fekk han frakta til Trysil bygdetun. Dette er såpass nyleg at benken enda ikkje har fått tilordna nokon fast plass i samling eller utstilling på museet. Det er likevel ein god start og veldig bra at bygdetunet får sin eige plogbenk.

Plogbenken på plass på Trysil bygdetun. Foto: Tor Magne Hemstad

Vi har tidlegare skive om ein benk i same område, frå garden Mortens i Varaholla, her på bloggen. I den samanhengen har vi funne fram til nokre kjelder som kan seie oss noko om lokal terminologi på benk og bruken av benken. To uavhengige kjelder nemner plogbenk som namnet på benken og då vel vi å nytte det også her på bloggen. Benken her har langbord som er 4,66 meter, eller kring 7 ½ alen. Dei to langborda er noko ulikt tjukke, det eine er 3 cm tjukt og det andre er 4 cm tjukt, men båe er 22 cm breie (8 ½»). Arbeidshøgda er 76 cm, eller 29 norske tommar. Det som er særleg interessant med denne benken er at dei to kilane til stramming verkar å vere originale. Vi har mange gamle benkar som er laga for å spenne fast borda ved hjelp av kilar, men for dei aller fleste manglar kilane. Her er heldigvis også kilane bevart. Ein ypperleg plogbenk som burde egne seg godt for å snikre ein kopi.

Plogbenken er av typen som har ein solid stokk på langs som feste for føtene som er grada inn i denne stokken. Det er tre føter og langborda vert spent fast med kilar. På det faste langbordet er det bora og saga ut hol for høvelstopp i enden, truleg for å kunne høvle borda på flasken. Foto: Tor Magne Hemstad

Det lause lanbordet på plogbenken og spenntappen.

Det er flott at det dukkar opp fleire benkar i dette området og vi ventar at vi får sjå nybygde plogbenkar basert på denne, eller andre liknande frå desse traktene. Benkane har fellestrekk med benkar i Gudbrandsdalen, Valdres og også over grensa til Malung. Vi takkar så mykje for at Tor Magne og hans vener har gjort ein innsats for at denne flotte plogbenken skal bli teke vare på for framtida, og for at dei har tipsa oss om benken og sendt bilete og mål.

Gudbrandsdalsosten, ostehøvelen og skottbenken – skottbenk på Solbrå gard i Sør-Fron

Kan ein bruke skottbenk og ostehøvel til å sikre at osten ikkje vert ujamnt nedhøvla? Det er ikkje utenkeleg, men vi har framleis ikkje prøvd. Det er ikkje tema for denne bloggposten, men derimot kan vi vise til at det er samband mellom skottbenken og den moderne Gudbrandsdalsosten.

For oss her i Noreg er brunosten kjend og har vore produsert og spist mange stader langt tilbake i tid, i alle fall dei siste 377 år. Den fyrste trykte norske ordboka kom ut i 1646 og var skriven av Christen Jenssøn og der har han med brunost, «møssebrøm», og forklarar korleis den er produsert. Også Petter Dass skriv om «møsse-brømme» i «Den norske Dale-vise» i 1683. Ole Evenstad (1739-1806) skriv om utførleg om produksjon og om bruken av brunost i sitt manuskript «Om Brug af Myse og dens Indkogning til Myssmør» som han forfatta i 1805. Ulike variantar av brunost har ei lang historie og har vore utbreidd i det meste av Noreg også langt tilbake i tid, denne variasjonen vert i noko grad vidareført av dei mange små produsentane i Noreg.

Den største produsenten, Tine, produserer den populære Gudbrandsdalsosten som vert seld i dei fleste butikkar i Noreg og som og vert eksportert til ei rekke land. Denne osten har si historie knytt til setra på Solbrå gard i Sør-Fron. Sommaren 1863 kom budeia Anne Hov på ideen med å tilsette fløyte til innkokt myse frå kumjølk og fekk då ein feit og god brunost som etterkvart har vorte kalla Gudbrandsdalsost. Det vanlege frå før i dette området var å lage brunost av geitemjølk, men Anne fekk til å lage den av kumjølk. Slik har Solbråsetra vorte ein del av vår nasjonale historie og som følgje av dette har Riksantikvaren freda nokre av husa som er bevart på setra.

Stabburet på Solbrå gard med det nyrestaurerte klokketårnet. Foto: Roald Renmælmo

Solbrå gard, som setra ligg under, har mange store og flotte bygningar som i seg sjølv er verdt å studere. Jan Stigen, handverkar og tidlegare student på Tradisjonelt bygghandverk på NTNU i Trondheim, har arbeidd ein del med restaurering på garden og har mellom anna skrive litt om sitt arbeid med å restaurere eit klokketårn. Han har også skrive bacheloroppgåve om arbeidet med å snikre ny trapp til kårboligen på Solbrå. Under sitt arbeid på garden kom Jan over ein skottbenk som han tipsa oss om alt i 2018 og sendte inn bilete av. Det har teke ein del tid før vi kom oss på besøk for å studere skottbenken med eigne auge, men i fjor fekk vi til eit besøk der vi både fekk sjå skottbenken, den flotte nye trappa og alle dei flotte bygningane på garden.

Skottbenken på Solbrå stod oppe på låven og er godt teke vare på. Om ein ser bort frå noko råteskade i den eine foten så verkar benken å vere nokså intakt. Foto: Roald Renmælmo

Skottbenken på Solbrå er av ein type som vi finn ein del av i Nord-Østerdalen, men med enkelte element som er felles med andre benkar frå lengre sør i Gudbrandsdalen, Trysil og i Valdres. Utforming av bukkane, skruvane og langborda er likt med det vi finn i Nord-Østerdalen, medan det bordet som ligg mot bakken og bind saman mellom bukkane er slikt vi finn i andre område og der det i enkelte område er ein nokså grov stokk på langs i heile lengda. Eit døme på dette siste kan vere benken frå Ulsrud i Vestre Gausdal.

Skottbenkunionen sin utskremte medarbeidar granskar detaljar på skottbenken.

Skottbenken på Solbrå er ikkje nøyaktig oppmålt og dokumentert, men dette kan vere ei fin oppgåve for lokale skottbenkentusiastar i området, kanskje for kommande studentkull på Tradisjonelt bygghandverk på NTNU når dei har sine fordypningsoppgåver i snikring 3. studieår? Uansett er det ein interessant skottbenk som er eit godt utgangspunkt for å snikre seg ein kopi i lokalt tradisjon.

Skottbenken som reiskap i kriminalomsorga i Tolga

Det er lenge sidan vi har hatt oppdateringar her på bloggen, men det har dukka opp ein god del aktuelt stoff som vi vil presentere her fortløpande. Ikkje minst dukkar det stadig opp «nye» skottbenkar ulike stader i landet og vi har ikkje heilt klart å henge med å publisere dei på bloggen etterkvart som dei har kome oss for øre. I haust leia eg eit kurs i snikring av Høs-Knut portalar på Handverksdagane på Rørosmuseet. I samband med dette gjorde eg nokre befaringar for å studere aktuelle originale portalar som kunne tene som modell for kopiering. Turen gjekk til Dalsbygda i Os og til ulike område i Tolga. Frå før veit vi at det ikkje er langt mellom skottbenkane i desse traktene, og ganske riktig har det dukka opp 3 stk. som vi ikkje har presentert tidlegare.

Fyrst ut er skottbenken i Lensmannsarresten på Tolga. Arresten vart bygd som eit eige toetasjes hus i 1863 og har arrestlokalar i 1. etasje og ein snikkarverkstad i andre etasje. Det er i snikkarverkstaden skottbenken står i dag og den kan ha vore brukt i arbeidet som fangane gjorde medan dei sat fengsla. Det er sjølvsagt mogleg benken kan ha høyrt til på Lensmannsgarden som arresten er bygd på eigedomen til, men det er ikkje opplysningar om dette.

Skottbenken i Lensmannsarresten på Tolga. Benken er av ein type som er utbreidd i dette området og er særleg solid bygd av kraftige dimensjonar. Bukkane er helt saman av jarnboltar som er stramma med skruvro (mutter). Benken har eitt fast langbord og eit laust som vert spent fast med ein grov treskrue. Foto: Roald Renmælmo

Skottbenken minner mykje om to andre benkar som er registrert i kommuen, skottbenken på Utistu Åstrøen i Vingelsåsen og Skottbenken frå Nesset. Det er også mykje likt med skottbenkane frå Bredalslien og Volden i Os i nabokommunen. Det er også fleire skottbenkar i områda i Nord-Østeredalen som er av liknande modell som desse benkane, men dei framleis ikkje dokumentert her på bloggen.

Skottbenken har ein spesielt stødig fot som skil seg noko frå ein del av dei andre benkane av denne typen. Foto: Roald Renmælmo

Arresten med snikkarverkstaden ligg på garden Erlia som vart teke i bruk som lensmannsgard frå 1843 då lensmann John Skogstad kjøpte garden «Erlien Søndre» og utvikla garden til å bli med dei største gardane i bygda. Hovudhuset og andre hus på garden har både utvendige og innvendige snikkardetaljar som vi nokså sikkert kan seie er utført av meistersnikkaren Knut Larsen Høys (1799-1882) som må ha arbeidd på garden. Han kan også truleg ha stått og høvla på skottbenken som vi i dag kan sjå på snikkarloftet i arresten, det kan for så vidt vere han som har snikra den. Det er det ikkje sikre opplysningar om, men ein anna kjend lokal snikkar, Håkon Mikkelsen Moseng, var fengsla eit halvt år vinteren 1865 og arbeidde i snikkarverkstaden der han mellom anna skar ut nokre trefigurar som i dag er i bruk som dekorasjon på stabburet på garden. Snikkarverkstaden var brukt av fangar så tidleg som dette og det var også ei tid då Knut Larsen Høis kan ha vore i området og arbeidd. Han hadde andre arbeidsoppdrag i Tolga frå 1863 til 1869 og har truleg opphalde seg i trakten. I gjenstanssamlinga på snikkarloftet er det også bevart ein slettokse som har vore snikra og brukt av Knut Larsen og er merka med hans stempel.

Dørportal snikra av Høs-Knut på Lensmannsgarden. Foto: Roald Renmælmo

I kriminalomsorga i dag er det eit viktig prinsipp at dei innsette skal få straffereaksjonar som er tillitsvekkjande og som motverkar straffbare handlingar. Det skal leggjast til rette for at lovbrytarar kan gjere ein eige innsats for å endre det kriminelle handlingsmønsteret sitt. I eldre tid var strafferekasjonane i hovudsak meint for å skremme andre frå å gjere tilsvaranda, gjerne i form av fysisk avstraffing i ulike former. Frå 1740-talet vart det etablert såkalla tukthus i dei større byane i Noreg der ein skulle halde straffedømde i fangenskap og la dei utføre forskjellig arbeid som kunne skape inntekter til drifta av tukthuset. Knytt til dei militære festningane var det tilsvarande ordning som vart kalla «slaveriet» og verka etter same måten som tukthusa. Kriminalloven av 1841 innførte eit nytt prinsipp under mottoet «straff og forbedring» der ein skulle ta arbeidsopplæring aktivt i bruk for å gjere dei kriminelle i stand til å klare seg betre i samfunnet etter at dei vart sett fri. Prinsippet vart teke med i fengselsloven som kom i 1857 og dette var nye og viktige tankar som truleg var utslagsgivande til at dei valde å byggje ein lensmannsarrest med snikkarverkstad i Tolga i 1863. Uansett vart resultatet at ein del av fangane har fått opplæring i snikring, og truleg også då bruk av skottbenk. Vi kan kanskje driste oss til å nytte nemninga rettbenk i samanhengen, at fangane vart leia inn på «den rette veg» gjennom bruk av rettbenken. 😉

Skottbenken i Lensmannsarresten er ikkje målt opp systematisk og teikna, det får bli ei framtidig oppgåve for dei som vil og kan. Vi har heller ikkje spora opp om det kan finnast meir opplysningar kring denne benken i lokale arkiv. Det er altså ein del att å gjere med denne benken og vi tek gjerne opp tråden igjen seinare.

Nok ein skottbenk oppdaga i Telemark!

Her om dagen fekk vi inn eit rykande ferskt skottbenktips frå Bjørn Strander som er museumshandverkar på Norsk Industriarbeidermuseum på Rjukan. Under ei befaring på garden Sebrekke i grenda Attrå i Tinn kommune i Telemark kom han over både ein gamal høvelbenk og ein skottbenk på den gamle låven på garden. Skottbenken er så langt ikkje nøye dokumentert eller målt opp, men vi har fått nokre bilete som Bjørn har teke av benken der han står plassert, berre delvis tilgjengeleg.

Skottbenken på Sebrekke verkar å vere bygd på tilsvarande måte som mange andre benkar vi har sett, men med den skilnaden at den har jarnskruve med sveiv. Foto: Bjørn Strander

Sveiva ser ut til å vere smidd. Elles er det mykje bruksspor på langborda som det brukar å vere på slike gamle skottbenkar. Foto: Bjørn Strander

Sjølve foten på skottbenken verkar å vere solid tappa saman og dette er nok ein skottbenk som har vore god i bruk. Sikkert ein fin modell for våre følgarar i Telemark. Foto: Bjørn Strander

Vi er klar over at Telemark fylke no er slått saman med Vestfold, men i desse tider er det mykje usikkert kring framtida til desse samanslåtte fylka. Vi vel derfor å organisere bloggpostane våre etter geografisk plassering basert på den gamle fylkesstrukturen frå før regionreforma. Denne benken vert altså plassert i det som var Telemark. Frå før har vi presentert ein annan skottbenk i Telemark, den frå Sudistog Tveiten i Vinje. Den benken vart grundig dokumentert og målt opp av Adrian Moltu Steger, student på tradisjonelt bygghandverk på NTNU.

Vi har også fått tips om nok ein skottbenk i Tinn, også det ein benk som står på ein gamal låve hos tømraren Hans Marumsrud. Basert på tidlegare erfaringar frå andre område i Noreg kan vi sjå for oss at det kan dukke opp mange fleire skottbenkar i desse traktene i Telemark. Når fyrst nokon har oppdaga ein benk eller to så brukar det å dukke opp fleire på gardane i området. Frå Norsk Folkeminnesamling har eg døme på at Steinar Kollkjen frå Tokke i Telemark nemner det som må vere skottbenk og korleis han vert brukt, men han nemner ikkje namnet skottbenk. Så langt har eg ingen kjelder på lokale nemningar på skottbenk i Telemark. Med denne oppdaginga av skottbenken i Attrå i Tinn så håpar vi det vert ny giv i skottbenkmiljøet i Telemark og at ein både finn mange gamle skottbenkar og også kjelder/informantar som kan gi oss informasjon om lokale nemningar og handverkstradisjonen knytt til desse benkane.

Skottbenk på Utistu Aastrøen i Vingelsåsen

Skottbenk på garden Utistu Aastrøen i Vingelsåsen i Tolga

Dette siste året har det ikkje vore særleg mykje reiseverksemd, men det har dukka opp «ukjende» skottbenkar på alle turane eg har vore på. I slutten av november 2020 var eg saman med Thor-Aage Heiberg ein tur til Tolga for å studere og registrere verktøy og slikt på Dølmotunet i Tolga. Nokre dagar tidlegare hadde eg vore på Tynset og registrert verktøy og ein gamal skottbenk på museet der og lagt ut bilete av benken på Instagram. Eg fekk snart tips om at det fanns fleire «uoppdaga» skottbenkar i regionen. Det var den lokale tømraren Tor Henrik Jordet som kunne opplyse at Øystein Aasen på garden Utistu Aastrøen i Vingelsåsen hadde ein skottbenk på garden. Vi heiv oss i bilen og kjørte til garden og rakk akkurat å flytte benken ut frå låven der den var lagra og ut i snøen for å ta nokre bilete og måle han opp.

Oppmålingsskisse av benken. Benken er 517 cm lang (8 ¼ alen) , arbeidshøgd er 78-80 cm og langborda er 7 ½» x 2 ½» og 7 ½» x 2 ¼».

Det er ikkje uvanleg å finne skottbenkar i Nord-Østerdalen, men det er fint å få sjå ein slik uvanleg fint laga skottbenk som denne på ein gard der det har vore fleire generasjonar med snikkarar. På nabogarden Åshaugen var det Høs-Knut, Knut Larsen Høis (1799-1882), var og arbeidde i to vintrar med innreing, vindauge og dører i 1854-1855. Der har eg ikkje funne skottbenk så langt, men det har truleg vore ein liknande skottbenk som denne i bruk der også på den tida. Skottbenken på Utistu Aastrøen har nokre klipte spikar til å feste ulike delar og det indikerer at han kan vere snikra kring siste del av 1800-talet.

Ein snikkar som har vore verksam på garden er Knut Estensen Aasen (1829-1878) og han snikra ein god del høvlar og stempla høvlane sine med bokstavane KESA. Høvlane hans har stor likskap med høvlane til Høs-Knut og det er mykje truleg at desse to har hatt kontakt, kanskje har dei også arbeidd saman. I folketeljinga for 1865 kan vi sjå at Soland Johnsen (1847-1892) arbeidde som dreng på garden hos Knut Estensen. Soland flytte seinare til Målselv og budde fyrst nokre år på Alapmoen, men etablerte seg seinare under garden Tillermoen. Bustadhuset etter han på Tillermoen kjøpte min oldefar Olav Renmælmo i 1913 og flytte det til Lyngstad der det i dag er i bruk som mitt eige bustadhus. Det er ikkje utenkeleg at Knut Estensen Aasen og Soland har arbeidd på denne skottbenken.

Skottbenken er ikkje ulik tidlegare registrerte skottbenkar i området, slik som den frå Bredalslien, skottbenken frå Nesset eller skottbenken til Per Volden i Os som var inspirasjonskjelda til «Jarlebenken», ein kombinert skottbenk og høvelbenk som vart utvikla av Jarle Hugstmyr for nokre år sidan og som har fått mange avleggarar.

A new skottbenk for the Aslak Lie project at Folklore Village in Wisconsin

Nels Diller in Mt Horeb, Wisconsin, USA with his new self made skottbenk based on an old original bench found in Amana, Iowa, USA.

In 2017 some members of Norsk Skottbenk Union made a trip to Minesota, Wisconsin and Iowa in USA to do some research on traditional workbenches for jointing long boards in theese areas, and to meet fellow woodworkers. We had some knowledge about the Aslak Olsen Lie house project in Wisconsin and made a visit to the building site at Folklore Village. Luckily the carpenter Nels Diller where working on the site the day we came and he informed us about the work and showed us the original materials from the house built by Aslak Olsen Lie in 1848-49. We studied the floor boards from the original house and discussed if the boards had been made on a skottbenk. Inspired by this Nels have now made his own skottbenk based on the original old skottbenk we found in Amana, Iowa on our trip in 2017.

Nels Diller are a retired carpenter based in Mt Horeb, Wisconsin USA. He have studied with Ottar Romtveit in the summers of 2005 and 2006 at Raulandsakademiet in Telemark, Norway. He studied Norwegian log building (lafting) and Norwegian timber framing (stavkonstruksjon). They built a replica of the famous loft at Torvertjønn during the course. Nels built a scaled down model in 2012 at Mt Horeb, Wisconsin, USA. They call it a «stabbur» there.

Our member Jon Dahlmo are admiering the «stabbur» model built by Nels Diller in Mt Horeb, Wisconsin in 2012. Photo: Roald Renmælmo

Nels are presently working with Folklore Village, a traditional organization, near Dodgeville, Wisconsin. They are restoring the 1850 home of the Norwegian immigrant, Aslak Olsen Lie. The project is founded by individual contributions and volunteer labor, including the work done by Nels. They have a summer program for paid interns to work on the restoration/rebuilding. You can learn more at www.folklorevillage.org where you click on the Aslak Lie Home.

Aslak Olsen Lie, nr 2 from the right, and his family in front of his home in Wisconsin in 1874. Pay special attention to the typical «Norwegian» windows in the log built part of the house. The upper part has got the more typical american type of sash windows. Photo: Andrew Dahl, 1874

The skottbenk are built from the plans of the original skottbenk found in Amana, Iowa in anticipation of making flooring, window sash, doors and other millwork. If they are able to set up a working shop in the second floor of the building, the skottbenk will become a permanent fixture there. They hope to reproduce the cabinet work of Aslak Olsen Lie within the shop using traditional tools and techniques. There are many existing pieces of Lie´s work in the area.

This cabinet are attributed to Aslak Olsen Lie and we could do some research in the joinery details. Thor-Aage are taking photoes in the collection of furniture at Westerheim i Decorah, Iowa. Photo: Roald Renmælmo

We in the Union concratulate Nels at Folklore Village as the first official member of Norsk Skottbenk Union in USA. Now we hope many more will come in the years to come. The skottbenk made by Nels are made to be dismanteled for transportation and can also have longer jointing boards for jointing longer pieces. The bench has many very nice and clever details and will serve its owner for many years to come.

The base of the bench are made of oak and all joints are mortise and tenon joints without glue. There is a removable ⅝» black ocide threaded rod with wing nut that holds the base together. Photo: Nels Diller

The Threaded wood rod are made with a antique tap and die set, 1 ½» I.D., 1 13/16″ O.D. threads. Photo: Nels Diller

The clamp boards / jointing boards are held in place with removable ¼ -20×2 hex flat head cap screws and threaded inserts. Photo: Nels Diller

Everything breaks down easy for travel or storage. It is also easy to add longer clamp boards / jointing boards for longer work. Photo: Nels Diller

Klargjæring og bruk av skottbenk, video

youtube.com/watch

Skottbenk på Tynset bygdemuseum

Anno Musea i Nord-Østerdalen har ansvar for mange flotte anlegg, og eitt av dei er museumsparken på Tynset. I Steenfjøset er det utstilt mange flotte gjenstandar knytt til landbruk og storleiken på dette lange og gedigne bygget gjer det enga for oppbevaring av store og lange gjenstandar. Her var det sjølvsagt også ein gamal skottbenk som eg fekk høve til å studere nærare. Foto: Roald Renmælmo

Vi har lenge kjent til at det i kommunane i Nord-Østerdalen har vore brukt mykje skottbenk og vi har også registrert ein del skottbenkar frå dei traktene før. På ein tur gjennom Østerdalen før jul fekk eg høve til å besøke Museumsparken på Tynset for å studere bygningar og gamalt verktøy. Det er Tynset museums- og historielag som er eigar av Tynset bygdemuseum og dei har overført ansvar for drifta av Museumsparken til Anno musea i Nord-Østerdalen. Museumshandverkar Torgeir Rennemo som var med og viste meg rundt hadde sjølvsagt fått med seg at eg er meir enn vanleg interessert i skottbenkar og losa meg inn i Steenfjøset, ein tømmerfjøs tømra av gedigne og lange stokkar. Innerst i fjøsen kunne han stolt vise meg ein komplett gamal skottbenk.

Skottbenken i fjøset i Museumsparken på Tynset. Foto: Roald Renmælmo

Museet har nyleg hatt ein gjennomgang av gjenstandar på bygdemuseet og skottbenken har vore gjennomgått i samband med det. Då vart det ikkje funne informasjon om når benken har kome inn til museet, eller kva gard den har kome frå. Det verkar å vere brukt klypt spikar som festemiddel på nokre av delane og det kan indikere på ei tidsmessig plassering av benken i siste halvdel av 1800-talet. Det er også mest sannsynleg at benken stammar frå ein av gardane på Tynset.

Langborda på benken er i dimensjon 2 ¼» x 8″ og 5,62 meter lange, litt knappe 9 alen. Benken har arbeidshøgd på 78 cm, eller litt knapt 30″. Bukkane er laga av dimensjon 2 ½» x 8″ og skruvane er ca. 2 ¼» i diameter. På bukkane er det spikra skråband for å stive av den faste foten. Elles er konstruksjonen nokså standard med langbord som er spikra fast i føtene og ein fast fot og ein laus som vert stramma til ved hjelp av skruven.

Det skal vere føter til ein skottbenk til på museet, men den fann vi ikkje under mitt besøk så den får vente til neste gong. Eg mistenker at det enda er mange fleire skottbenkar att å oppdage og registrere på Tynset og resten av Nord-Østerdalen. Vi har fått ei rekke tips som vi enda ikkje har fått følgd opp vidare enn så lenge. Lokale handverkarar i regionen har byrja å interessere seg for gamle skottbenkar og bruken av dei så vi kan vente oss meir frå desse traktene i åra som kjem.

Telemark har endeleg markert seg solid på skottbenkbloggen – skottbenk i Vinje i Telemark

I årevis har vi fått spørsmål frå fortvilte handverkarar frå Telemark som har etterlyst om vi kjende til om det finnast gamle skottbenkar i fylket. Somme av handverkarane har gått så langt at dei har prøvd seg på å få til høvling av golvbord utan bruk av skottbenk. Vi har kunne vise til slike informantar som Steinar Kollkjen frå Tokke som nemner bruk av skottbenk i spørjelistesvar. Vi har også fått tips om at det har vore på gang bygging av skottbenk i Hjartdal og at det finnast ein gamal skottbenk i Tinn.

Også at det var lokalisert ein skottbenk på garden Sudistog Tveiten i Vinje har vi kjent til i nokre år. Arne Berg publiserte band 4 av Norske Tømmerhus frå mellomalderen i 1993 og der er eit av husa eit stabbur på Sudistog Tveiten i Vinje kommune i Telemark. På det eine fotografiet av stabburet som er med i boka kan ein tydeleg sjå at det heng ein skottbenk under svalen på den eine langveggen. No var det berre eit spørsmål å få eit høve til å undersøkje om benken framleis heng på plass og få dokumentert den for bloggen.

Stabburet på Sudistog Tveiten i Vinje fotografert i 1992. På langveggen heng skottbenken. Biletet er frå Norske tømmerhus frå mellomalderen band IV som kom ut i 1993.

I samband med ei studentoppgåve på tradisjonelt bygghandverk på NTNU har studentane dokumentert lokale høvelbenkar og skottbenkar. For Adrian Steger høvde det godt å undersøke nærare den skottbenken på stabburet på Tveiten. Han vart tipsa om skottbenken av dei lokale handverkarane Martin Eriksen og Trygve Lia. Vi må takke både dem og Adrian for å opplyse oss om denne spennande skottbenken frå eit område som tidlegare har vore ein kvit flekk på skottbenkkartet. Vi reknar med at dette berre er starten på eit gryande skottbenkmiljø i Telemark. Under følgjer tekst og bilete som Adrian har posta på studentbloggen til Tradisjonelt bygghandverk.

*Oppmåling av skottbenk på Eidsborg, Vest-Telemark Museum*

Denne Skottbenken blei funnet av Martin Eriksen og Trygve Lia på Suigard Tveiten i Grongedal (Haukeli). Eigar av benken er Svein Henry Ekre.

Då benken blei funne, hang den på ytterveggen av eit middelalderloft og såg ut til å ha hengt der ein god stund. Middelalderloftet har vært malt og det har dei gjort uten å ta ned skottbenken frå veggen, så då har den også fått seg eit strøk med brunmaling. Dei har til og med gjort seg flid og mala inn mellom langborda. Når dei tok benken ned kunne ein sjå avtrykk av benken på veggen. Eit slikt avtrykk kunne vel i seg sjølv tiltrekt skodelystne skottbenktilhengarar.

*Her ser vi Skottbenken der den hang på veggen. Martin Eriksen (bildet) var ein av dei som fann benken*

Benken er kring 5m lang og rundt 70cm høg. Den er laga i furu, (muligens noko gran?) og er relativt enkelt lagd. Det er brukt ein god del klippspiker når den er blitt lagd, noko som også tyder på at denne benken kanskje er av nyare dato. Alder på benken er ukjend.

Bukkane er i hovedsak laga av to tverremner og to ståande emner som er tappa gjennom dei tverrgåande. Det er gjennomgåande tappar også i i bunnemnet der dei i tillegg har slått inn ein kile frå undersida.

Eg ser for meg at det har vært ein kile som har blitt brukt for å klemme saman langborda. Ein kan sjå spor etter ein slik kile på eine bukken, men ellers ingen tydlig bruksslitasje etter ein slik kile.

Benken har også blitt stiva av med to skråstilte bord. Desse er gjort smalare der dei ligg ann mot midten av langborda. Nedanfor er teikning og mål av benken. Eg har tatt meg friheit til å forenkle mål og nokon av delane då det var ein del variasjon i tjukkleik og lengde.