Skottbenk med skruvar – Norsk Skottbenk Union

Skottbenk frå Austigard Gåsvatn i Rindal

Per Willy Færgestad er ein ivrig skottbenkbrukar og arbeider for Akershus bygningsvernsenter der dei stadig held kurs i bruk av skottbenk i samband med restaurering og tradisjonelt snikkararbeid. Sist eg traff han fekk eg overlevert ein del foto og oppmålingsskisser av ein interessant skottbenk som han har kome over i Rindal. Rindal er ein kommune i Sør-Trøndelag som for oss snikkarar nok er mest kjent for sitt skimuseum med samling av ski og verktøy knytt til skiproduksjon. Ved søk i samlinga til museet kjem det ikkje fram nokon skottbenk, men det er mogleg dei kan ha slikt likevel. Skottbenken og verktøyet som Per Willy har dokumentert for oss kjem truleg frå garden Vollen (G.nr. 28, B.nr.3) og var truleg snikra av Mikkel Ingebrigtson Nergård som var fødd i 1828. Familien reiste til Amerika, nokre kring 1881 og dei andre følgde etter i åra fram til dei siste kom i 1893. Det er uklart kor dei endte opp og når Mikkel døydde. I dag er benken og verktøyet på Austigard Gåsvatn (G.nr. 39, B.nr. 2).

Skottbenken ser ut til å vere i god stand og er teke godt vare på. Foto: Per Willy Færgestad

Skottbenken vert spent opp med skruvar. Foto: P.W. Færgestad

Skottbenken er solid snikra og av ein type som vi finn ein del av i Sør-Trøndelag og i Nord-Østerdalen. I utforming og verkemåte er den nokså lik skottbenkane i Lensmannsarresten i Tolga, Utistu Aastrøen i Vingelsåsen, Nesset i Tolga, Os i Østerdalen og Bredalslien i Os. Benken har arbeidshøgde på 31 ½», i norske tommar og det svarar til 82,5 cm og er då av dei høgare benkane vi har registrert rundt i landet, sjølv om det er eit stykke opp til verdas høgaste skottbenk med sine 91,5 cm. Lengda på langborda er 126 ½» (330,5 cm) som er noko under gjennomsnittet på lengder på skottbenkar. Langborda har dimensjon på 2 ¼» x 9″ og er mellom dei meir solide langborda på skottbenkar. Per Willy har målt opp skottbenken på mål-sette prinsippskisser som er veldig praktisk for deg som skal snikre kopi av denne flotte skottbenken.

I tillegg til denne flotte skottbenken var det også eit sett med golvplogar på garden. Desse var svimerka med MISN, for Mikkel Ingebrigtson Nergård som har snikra dei og brukt dei. Det var berre fjørplogen som har stål og dei er av typen med tre lause stål som er spent fast med kile og skruvar i sida. I prinsippet kan ein bruke dei same 3 ståla også til notplogen, og det kan vere difor det manglar stål i denne. Det som er litt spesielt med desse plogane er at dei har ein kilgang som er lukka og eit sponutkast framom. Det finnast fleire slike høvlar rundt om i landet, men dei er ikkje spesielt vanlege. Eg går ut frå at skottbenken er så gamal at han har vore brukt saman med desse to flotte golvplogane, men benken kan også vere nyare.

Golvplogane med stempel MISN etter Mikkel Ingebrigtson Nergård (f. 1828) som var ein lokal snikkar. Foto: Per Willy Færgestad.

På garden er det også ei verktøykiste med namnet Mikkel Ingebrigtson Nergaard og årstalet 1854. På lokket på kista er det laga ein dekor med lister som er felt ned i høvla spor. Nokre av listene er felt ned i tverrved og nokre på skrå av veden så det ser komplisert ut å få til utan masse fikling med ymse tappjarn og forskjellig. Heldigvis er det bevart ein liten artig semshøvel som verkar å vere laga spesielt til denne typen av arbeid og Per Willy har teke nokre bilete av dennne.

Semshøvelen har ein innkorta såle, særleg framom tanna. Foto: P.W. Færgestad

Ein flott skottbenk med interessante golvplogar vert toppa av den artige vesle semshøvelen. Vi må rette ei stor takk til Per Willy for arbeidet han har gjort med oppmåling og dokumentasjon av skottbenken og verktøy på garden. Eg har mistanke om at det er mykje meir å fordjupe seg i på både denne garden og også andre gardar i området. Det er framleis mange område i Sør-Trøndelag som er mangelfullt kartlagt når det gjeld skottbenkar og forskjellig snikkarverktøy så vi har nok mykje godt i vente i åra som kjem om vi får fleire til å gjere undersøkingar slik som Per Willy har gjort.

Kjelder

Hyldbakk, Hans og Karlstrøm Willy. Gards- og ættesoge for Rindal, Bind II. 1999, Rindal kommune. Side: 549-558.
Nergård, Lars. Utvandrarhistorie frå Rindal. 1977, Rindal. Side: 69.
Norsk Skottbenk Union sin blogg: https://skottbenk.com

Gudbrandsdalsosten, ostehøvelen og skottbenken – skottbenk på Solbrå gard i Sør-Fron

Kan ein bruke skottbenk og ostehøvel til å sikre at osten ikkje vert ujamnt nedhøvla? Det er ikkje utenkeleg, men vi har framleis ikkje prøvd. Det er ikkje tema for denne bloggposten, men derimot kan vi vise til at det er samband mellom skottbenken og den moderne Gudbrandsdalsosten.

For oss her i Noreg er brunosten kjend og har vore produsert og spist mange stader langt tilbake i tid, i alle fall dei siste 377 år. Den fyrste trykte norske ordboka kom ut i 1646 og var skriven av Christen Jenssøn og der har han med brunost, «møssebrøm», og forklarar korleis den er produsert. Også Petter Dass skriv om «møsse-brømme» i «Den norske Dale-vise» i 1683. Ole Evenstad (1739-1806) skriv om utførleg om produksjon og om bruken av brunost i sitt manuskript «Om Brug af Myse og dens Indkogning til Myssmør» som han forfatta i 1805. Ulike variantar av brunost har ei lang historie og har vore utbreidd i det meste av Noreg også langt tilbake i tid, denne variasjonen vert i noko grad vidareført av dei mange små produsentane i Noreg.

Den største produsenten, Tine, produserer den populære Gudbrandsdalsosten som vert seld i dei fleste butikkar i Noreg og som og vert eksportert til ei rekke land. Denne osten har si historie knytt til setra på Solbrå gard i Sør-Fron. Sommaren 1863 kom budeia Anne Hov på ideen med å tilsette fløyte til innkokt myse frå kumjølk og fekk då ein feit og god brunost som etterkvart har vorte kalla Gudbrandsdalsost. Det vanlege frå før i dette området var å lage brunost av geitemjølk, men Anne fekk til å lage den av kumjølk. Slik har Solbråsetra vorte ein del av vår nasjonale historie og som følgje av dette har Riksantikvaren freda nokre av husa som er bevart på setra.

Stabburet på Solbrå gard med det nyrestaurerte klokketårnet. Foto: Roald Renmælmo

Solbrå gard, som setra ligg under, har mange store og flotte bygningar som i seg sjølv er verdt å studere. Jan Stigen, handverkar og tidlegare student på Tradisjonelt bygghandverk på NTNU i Trondheim, har arbeidd ein del med restaurering på garden og har mellom anna skrive litt om sitt arbeid med å restaurere eit klokketårn. Han har også skrive bacheloroppgåve om arbeidet med å snikre ny trapp til kårboligen på Solbrå. Under sitt arbeid på garden kom Jan over ein skottbenk som han tipsa oss om alt i 2018 og sendte inn bilete av. Det har teke ein del tid før vi kom oss på besøk for å studere skottbenken med eigne auge, men i fjor fekk vi til eit besøk der vi både fekk sjå skottbenken, den flotte nye trappa og alle dei flotte bygningane på garden.

Skottbenken på Solbrå stod oppe på låven og er godt teke vare på. Om ein ser bort frå noko råteskade i den eine foten så verkar benken å vere nokså intakt. Foto: Roald Renmælmo

Skottbenken på Solbrå er av ein type som vi finn ein del av i Nord-Østerdalen, men med enkelte element som er felles med andre benkar frå lengre sør i Gudbrandsdalen, Trysil og i Valdres. Utforming av bukkane, skruvane og langborda er likt med det vi finn i Nord-Østerdalen, medan det bordet som ligg mot bakken og bind saman mellom bukkane er slikt vi finn i andre område og der det i enkelte område er ein nokså grov stokk på langs i heile lengda. Eit døme på dette siste kan vere benken frå Ulsrud i Vestre Gausdal.

Skottbenkunionen sin utskremte medarbeidar granskar detaljar på skottbenken.

Skottbenken på Solbrå er ikkje nøyaktig oppmålt og dokumentert, men dette kan vere ei fin oppgåve for lokale skottbenkentusiastar i området, kanskje for kommande studentkull på Tradisjonelt bygghandverk på NTNU når dei har sine fordypningsoppgåver i snikring 3. studieår? Uansett er det ein interessant skottbenk som er eit godt utgangspunkt for å snikre seg ein kopi i lokalt tradisjon.

Skottbenken som reiskap i kriminalomsorga i Tolga

Det er lenge sidan vi har hatt oppdateringar her på bloggen, men det har dukka opp ein god del aktuelt stoff som vi vil presentere her fortløpande. Ikkje minst dukkar det stadig opp «nye» skottbenkar ulike stader i landet og vi har ikkje heilt klart å henge med å publisere dei på bloggen etterkvart som dei har kome oss for øre. I haust leia eg eit kurs i snikring av Høs-Knut portalar på Handverksdagane på Rørosmuseet. I samband med dette gjorde eg nokre befaringar for å studere aktuelle originale portalar som kunne tene som modell for kopiering. Turen gjekk til Dalsbygda i Os og til ulike område i Tolga. Frå før veit vi at det ikkje er langt mellom skottbenkane i desse traktene, og ganske riktig har det dukka opp 3 stk. som vi ikkje har presentert tidlegare.

Fyrst ut er skottbenken i Lensmannsarresten på Tolga. Arresten vart bygd som eit eige toetasjes hus i 1863 og har arrestlokalar i 1. etasje og ein snikkarverkstad i andre etasje. Det er i snikkarverkstaden skottbenken står i dag og den kan ha vore brukt i arbeidet som fangane gjorde medan dei sat fengsla. Det er sjølvsagt mogleg benken kan ha høyrt til på Lensmannsgarden som arresten er bygd på eigedomen til, men det er ikkje opplysningar om dette.

Skottbenken i Lensmannsarresten på Tolga. Benken er av ein type som er utbreidd i dette området og er særleg solid bygd av kraftige dimensjonar. Bukkane er helt saman av jarnboltar som er stramma med skruvro (mutter). Benken har eitt fast langbord og eit laust som vert spent fast med ein grov treskrue. Foto: Roald Renmælmo

Skottbenken minner mykje om to andre benkar som er registrert i kommuen, skottbenken på Utistu Åstrøen i Vingelsåsen og Skottbenken frå Nesset. Det er også mykje likt med skottbenkane frå Bredalslien og Volden i Os i nabokommunen. Det er også fleire skottbenkar i områda i Nord-Østeredalen som er av liknande modell som desse benkane, men dei framleis ikkje dokumentert her på bloggen.

Skottbenken har ein spesielt stødig fot som skil seg noko frå ein del av dei andre benkane av denne typen. Foto: Roald Renmælmo

Arresten med snikkarverkstaden ligg på garden Erlia som vart teke i bruk som lensmannsgard frå 1843 då lensmann John Skogstad kjøpte garden «Erlien Søndre» og utvikla garden til å bli med dei største gardane i bygda. Hovudhuset og andre hus på garden har både utvendige og innvendige snikkardetaljar som vi nokså sikkert kan seie er utført av meistersnikkaren Knut Larsen Høys (1799-1882) som må ha arbeidd på garden. Han kan også truleg ha stått og høvla på skottbenken som vi i dag kan sjå på snikkarloftet i arresten, det kan for så vidt vere han som har snikra den. Det er det ikkje sikre opplysningar om, men ein anna kjend lokal snikkar, Håkon Mikkelsen Moseng, var fengsla eit halvt år vinteren 1865 og arbeidde i snikkarverkstaden der han mellom anna skar ut nokre trefigurar som i dag er i bruk som dekorasjon på stabburet på garden. Snikkarverkstaden var brukt av fangar så tidleg som dette og det var også ei tid då Knut Larsen Høis kan ha vore i området og arbeidd. Han hadde andre arbeidsoppdrag i Tolga frå 1863 til 1869 og har truleg opphalde seg i trakten. I gjenstanssamlinga på snikkarloftet er det også bevart ein slettokse som har vore snikra og brukt av Knut Larsen og er merka med hans stempel.

Dørportal snikra av Høs-Knut på Lensmannsgarden. Foto: Roald Renmælmo

I kriminalomsorga i dag er det eit viktig prinsipp at dei innsette skal få straffereaksjonar som er tillitsvekkjande og som motverkar straffbare handlingar. Det skal leggjast til rette for at lovbrytarar kan gjere ein eige innsats for å endre det kriminelle handlingsmønsteret sitt. I eldre tid var strafferekasjonane i hovudsak meint for å skremme andre frå å gjere tilsvaranda, gjerne i form av fysisk avstraffing i ulike former. Frå 1740-talet vart det etablert såkalla tukthus i dei større byane i Noreg der ein skulle halde straffedømde i fangenskap og la dei utføre forskjellig arbeid som kunne skape inntekter til drifta av tukthuset. Knytt til dei militære festningane var det tilsvarande ordning som vart kalla «slaveriet» og verka etter same måten som tukthusa. Kriminalloven av 1841 innførte eit nytt prinsipp under mottoet «straff og forbedring» der ein skulle ta arbeidsopplæring aktivt i bruk for å gjere dei kriminelle i stand til å klare seg betre i samfunnet etter at dei vart sett fri. Prinsippet vart teke med i fengselsloven som kom i 1857 og dette var nye og viktige tankar som truleg var utslagsgivande til at dei valde å byggje ein lensmannsarrest med snikkarverkstad i Tolga i 1863. Uansett vart resultatet at ein del av fangane har fått opplæring i snikring, og truleg også då bruk av skottbenk. Vi kan kanskje driste oss til å nytte nemninga rettbenk i samanhengen, at fangane vart leia inn på «den rette veg» gjennom bruk av rettbenken. 😉

Skottbenken i Lensmannsarresten er ikkje målt opp systematisk og teikna, det får bli ei framtidig oppgåve for dei som vil og kan. Vi har heller ikkje spora opp om det kan finnast meir opplysningar kring denne benken i lokale arkiv. Det er altså ein del att å gjere med denne benken og vi tek gjerne opp tråden igjen seinare.

Nok ein skottbenk oppdaga i Telemark!

Her om dagen fekk vi inn eit rykande ferskt skottbenktips frå Bjørn Strander som er museumshandverkar på Norsk Industriarbeidermuseum på Rjukan. Under ei befaring på garden Sebrekke i grenda Attrå i Tinn kommune i Telemark kom han over både ein gamal høvelbenk og ein skottbenk på den gamle låven på garden. Skottbenken er så langt ikkje nøye dokumentert eller målt opp, men vi har fått nokre bilete som Bjørn har teke av benken der han står plassert, berre delvis tilgjengeleg.

Skottbenken på Sebrekke verkar å vere bygd på tilsvarande måte som mange andre benkar vi har sett, men med den skilnaden at den har jarnskruve med sveiv. Foto: Bjørn Strander

Sveiva ser ut til å vere smidd. Elles er det mykje bruksspor på langborda som det brukar å vere på slike gamle skottbenkar. Foto: Bjørn Strander

Sjølve foten på skottbenken verkar å vere solid tappa saman og dette er nok ein skottbenk som har vore god i bruk. Sikkert ein fin modell for våre følgarar i Telemark. Foto: Bjørn Strander

Vi er klar over at Telemark fylke no er slått saman med Vestfold, men i desse tider er det mykje usikkert kring framtida til desse samanslåtte fylka. Vi vel derfor å organisere bloggpostane våre etter geografisk plassering basert på den gamle fylkesstrukturen frå før regionreforma. Denne benken vert altså plassert i det som var Telemark. Frå før har vi presentert ein annan skottbenk i Telemark, den frå Sudistog Tveiten i Vinje. Den benken vart grundig dokumentert og målt opp av Adrian Moltu Steger, student på tradisjonelt bygghandverk på NTNU.

Vi har også fått tips om nok ein skottbenk i Tinn, også det ein benk som står på ein gamal låve hos tømraren Hans Marumsrud. Basert på tidlegare erfaringar frå andre område i Noreg kan vi sjå for oss at det kan dukke opp mange fleire skottbenkar i desse traktene i Telemark. Når fyrst nokon har oppdaga ein benk eller to så brukar det å dukke opp fleire på gardane i området. Frå Norsk Folkeminnesamling har eg døme på at Steinar Kollkjen frå Tokke i Telemark nemner det som må vere skottbenk og korleis han vert brukt, men han nemner ikkje namnet skottbenk. Så langt har eg ingen kjelder på lokale nemningar på skottbenk i Telemark. Med denne oppdaginga av skottbenken i Attrå i Tinn så håpar vi det vert ny giv i skottbenkmiljøet i Telemark og at ein både finn mange gamle skottbenkar og også kjelder/informantar som kan gi oss informasjon om lokale nemningar og handverkstradisjonen knytt til desse benkane.

A new skottbenk for the Aslak Lie project at Folklore Village in Wisconsin

Nels Diller in Mt Horeb, Wisconsin, USA with his new self made skottbenk based on an old original bench found in Amana, Iowa, USA.

In 2017 some members of Norsk Skottbenk Union made a trip to Minesota, Wisconsin and Iowa in USA to do some research on traditional workbenches for jointing long boards in theese areas, and to meet fellow woodworkers. We had some knowledge about the Aslak Olsen Lie house project in Wisconsin and made a visit to the building site at Folklore Village. Luckily the carpenter Nels Diller where working on the site the day we came and he informed us about the work and showed us the original materials from the house built by Aslak Olsen Lie in 1848-49. We studied the floor boards from the original house and discussed if the boards had been made on a skottbenk. Inspired by this Nels have now made his own skottbenk based on the original old skottbenk we found in Amana, Iowa on our trip in 2017.

Nels Diller are a retired carpenter based in Mt Horeb, Wisconsin USA. He have studied with Ottar Romtveit in the summers of 2005 and 2006 at Raulandsakademiet in Telemark, Norway. He studied Norwegian log building (lafting) and Norwegian timber framing (stavkonstruksjon). They built a replica of the famous loft at Torvertjønn during the course. Nels built a scaled down model in 2012 at Mt Horeb, Wisconsin, USA. They call it a «stabbur» there.

Our member Jon Dahlmo are admiering the «stabbur» model built by Nels Diller in Mt Horeb, Wisconsin in 2012. Photo: Roald Renmælmo

Nels are presently working with Folklore Village, a traditional organization, near Dodgeville, Wisconsin. They are restoring the 1850 home of the Norwegian immigrant, Aslak Olsen Lie. The project is founded by individual contributions and volunteer labor, including the work done by Nels. They have a summer program for paid interns to work on the restoration/rebuilding. You can learn more at www.folklorevillage.org where you click on the Aslak Lie Home.

Aslak Olsen Lie, nr 2 from the right, and his family in front of his home in Wisconsin in 1874. Pay special attention to the typical «Norwegian» windows in the log built part of the house. The upper part has got the more typical american type of sash windows. Photo: Andrew Dahl, 1874

The skottbenk are built from the plans of the original skottbenk found in Amana, Iowa in anticipation of making flooring, window sash, doors and other millwork. If they are able to set up a working shop in the second floor of the building, the skottbenk will become a permanent fixture there. They hope to reproduce the cabinet work of Aslak Olsen Lie within the shop using traditional tools and techniques. There are many existing pieces of Lie´s work in the area.

This cabinet are attributed to Aslak Olsen Lie and we could do some research in the joinery details. Thor-Aage are taking photoes in the collection of furniture at Westerheim i Decorah, Iowa. Photo: Roald Renmælmo

We in the Union concratulate Nels at Folklore Village as the first official member of Norsk Skottbenk Union in USA. Now we hope many more will come in the years to come. The skottbenk made by Nels are made to be dismanteled for transportation and can also have longer jointing boards for jointing longer pieces. The bench has many very nice and clever details and will serve its owner for many years to come.

The base of the bench are made of oak and all joints are mortise and tenon joints without glue. There is a removable ⅝» black ocide threaded rod with wing nut that holds the base together. Photo: Nels Diller

The Threaded wood rod are made with a antique tap and die set, 1 ½» I.D., 1 13/16″ O.D. threads. Photo: Nels Diller

The clamp boards / jointing boards are held in place with removable ¼ -20×2 hex flat head cap screws and threaded inserts. Photo: Nels Diller

Everything breaks down easy for travel or storage. It is also easy to add longer clamp boards / jointing boards for longer work. Photo: Nels Diller

Skottbenk på Tynset bygdemuseum

Anno Musea i Nord-Østerdalen har ansvar for mange flotte anlegg, og eitt av dei er museumsparken på Tynset. I Steenfjøset er det utstilt mange flotte gjenstandar knytt til landbruk og storleiken på dette lange og gedigne bygget gjer det enga for oppbevaring av store og lange gjenstandar. Her var det sjølvsagt også ein gamal skottbenk som eg fekk høve til å studere nærare. Foto: Roald Renmælmo

Vi har lenge kjent til at det i kommunane i Nord-Østerdalen har vore brukt mykje skottbenk og vi har også registrert ein del skottbenkar frå dei traktene før. På ein tur gjennom Østerdalen før jul fekk eg høve til å besøke Museumsparken på Tynset for å studere bygningar og gamalt verktøy. Det er Tynset museums- og historielag som er eigar av Tynset bygdemuseum og dei har overført ansvar for drifta av Museumsparken til Anno musea i Nord-Østerdalen. Museumshandverkar Torgeir Rennemo som var med og viste meg rundt hadde sjølvsagt fått med seg at eg er meir enn vanleg interessert i skottbenkar og losa meg inn i Steenfjøset, ein tømmerfjøs tømra av gedigne og lange stokkar. Innerst i fjøsen kunne han stolt vise meg ein komplett gamal skottbenk.

Skottbenken i fjøset i Museumsparken på Tynset. Foto: Roald Renmælmo

Museet har nyleg hatt ein gjennomgang av gjenstandar på bygdemuseet og skottbenken har vore gjennomgått i samband med det. Då vart det ikkje funne informasjon om når benken har kome inn til museet, eller kva gard den har kome frå. Det verkar å vere brukt klypt spikar som festemiddel på nokre av delane og det kan indikere på ei tidsmessig plassering av benken i siste halvdel av 1800-talet. Det er også mest sannsynleg at benken stammar frå ein av gardane på Tynset.

Langborda på benken er i dimensjon 2 ¼» x 8″ og 5,62 meter lange, litt knappe 9 alen. Benken har arbeidshøgd på 78 cm, eller litt knapt 30″. Bukkane er laga av dimensjon 2 ½» x 8″ og skruvane er ca. 2 ¼» i diameter. På bukkane er det spikra skråband for å stive av den faste foten. Elles er konstruksjonen nokså standard med langbord som er spikra fast i føtene og ein fast fot og ein laus som vert stramma til ved hjelp av skruven.

Det skal vere føter til ein skottbenk til på museet, men den fann vi ikkje under mitt besøk så den får vente til neste gong. Eg mistenker at det enda er mange fleire skottbenkar att å oppdage og registrere på Tynset og resten av Nord-Østerdalen. Vi har fått ei rekke tips som vi enda ikkje har fått følgd opp vidare enn så lenge. Lokale handverkarar i regionen har byrja å interessere seg for gamle skottbenkar og bruken av dei så vi kan vente oss meir frå desse traktene i åra som kjem.

Skottbenken i Leksvik

Denne skottbenken har det vore skrive om tidlegare her på bloggen, men då var den noko mangelfullt dokumentert. I samband med oppgåva til studentane på Tradisjonelt bygghandverk har student Morten Pedersen tatt for seg denne benken og gjort ei meir grundig oppmåling. Vidare følgjer tekst, bilete og teikning frå Morten. Vi ser fram til at Morten får bygd sin eige skottbenk og kan søke medlemsskap i unionen.

Baksida av benken, med skruene og det løse langbordet

Denne skottbenken er i dag i samlingen ved bygdetunet Ner- Killingberg i Leksvika på nordsiden av Trondheimsfjorden. Benken er tidligere omtalt av Lars Asdøl og Dyre Bystad på Norsk Skottbenk Union sine sider tilbake i 2014, men ble ikke detaljert oppmålt den gangen. Siden jeg nå var på jakt etter en god skottbenk som grunnlag for å lage en ny, funksjonell benk, startet jeg min personlige reise inn i skottbenkens mytiske form og funksjon akkurat her. Og når jeg nå reiste dit og fikk studere benken, fant jeg akkurat det jeg lette etter; en praktisk, funksjonell benk med solide detaljer som likevel framstår som nett og fin, akkurat en sånn jeg hadde lyst til å bygge. Dermed ble min personlig reise denne gangen redusert til en fergetur over fjorden.

Benken ble i sin tid gitt til bygdetunet på Ner- Killingberg, og den ble da merket «Albert Penna Skåtbenk». Penna er navnet på en gård som ligger midt i Leksvik. Gjengesnittet og tappen som kan ha blitt brukt for å lage selve skruene fins også ved museet. Denne er merket N P D 1874.

Framsida, vi ser det faste langbordet med klaver i bjørk

Under registreringen ble jeg noe i tvil på om de har forholdt seg til norske tommer eller om den er såpass ny at det metriske systemet kan ha vært anvendt. Noen mål på benken går pent opp med centimeter, mens mange av målene faller fint sammen med hele, halve, kvart- og åttendedelstommer. I tillegg virker det som at enkelte mål slenger litt under hel dimensjon. Jeg noterte målene underveis både i tommer og cm, men etter hvert ble jeg ganske sikker på at benken er tenkt i norske tommer, og at enkelte avvik fra dette kan skyldes dimensjonen på emnene de har brukt, etter tørking og oppretting. Videre oppgir jeg her hovedmålene i meter og detaljene i norske tommer, da dette faller naturlig i denne sammenhengen.

Skottbenken har en høyde på 76 cm, noe som gir en fin arbeidshøyde. Benken har to sett med langbord, ett på 3,03 meter, og ett par på 4,7 meter. På de korte bordene er føttene plassert med senter 71 cm inn fra endene, mens på de lengste bordene er føttene plassert 92 cm inn. I tillegg er det forskjellig dimensjon på langbordene, de korte bordene er 6 x 1 3/8«, mens de lange er 6 ½ x 2«. Logisk nok er de kraftigere jo lengre de er. Benken er gjort tilnærmet slett utvendig på den siden med fast vange, der du står og høvler. Det virker fornuftig, du kan gå tett inntil benken hele veien når du jobber.

Langbordene er av gran, normalt med kvist her og der, men ganske jevnvokst og lite spor av tennar og spenninger. De har unngått rota på treet her, og funnet rolig ved, men ellers ikke vært så nøye på kvaliteten. Langbordet som er fast har to loddrette hull, som dannes av hver sin klave i bjørk på yttersiden, Disse er spikret fast i langbordet, og er pent avrundet, siden dette er den siden du står når du høvler. Det faste langbordet er tredd ned over toppen av den ene stolpen på hver fot, og er nøyaktig felt, slik at det låser godt med lite slakke.

Begge de faste langbordene er merket med en «I» på den ene klampen, og den ene foten er også merket likens, slik at føttene har fast plass i langbordene. De løse langbordene som ligger mot skruene kan bare monteres en vei, og slik har alle deler fast plass når benken er montert. Jeg tolker dette som at nøyaktig tilpasning er viktig her. De var opptatt av minst mulig slakk, for å få minst mulig rakling og bevegelse når man bruker benken. Føttene er laget i gran og bjørk. Selve labben, og stolpen til den faste vangen er i gran, mens stolpen med skrue i, selve skruen og tverrtreet imellom er lagd av bjørk.

Alle fellinger på føttene er også ganske presise. Begge stolper er felt med en 2« tapp ned i labben, og disse er låst med ½« trenagler som er boret inn fra ene siden i labben. De går ikke tvers gjennom labben. Hodet på naglen er til dels firkantet. Skruene har ytterdiameter på 2 1/8«, mens hodet er 3 1/2 «. Det går en 5/8« gjenga bolt tvers gjennom tverrtreet og begge stolpene, med skive og mutter på hver side. Dermed kan man stramme opp hele bukken, og holde den stabil og stødig.

Men hvor gammel er benken? Det er sirkelsagskur på vangene, og det er brukt svart trådspiker for å feste klamper m.m. på disse. Boltene som står i har sekskantet mutter og rund skive. Det lille vi ser av gjengene ser grovt ut (tommegjenger). Bolt, skive og mutter minner om detaljer fra andre gjenstander fra tidlig 1900-tall. Selv om langbordene med sirkelsagspor i teorien kan være nyere enn føttene, så tror jeg ikke det. Alle delene fremstår helhetlig og veldig godt tilpasset hverandre. Dersom gjengesnittet har vært brukt på denne benken, kan den ikke være eldre enn 1874. Summen av disse detaljene gjør at jeg foreløpig tipper alderen til å være ± 1900.

Dette er alt i alt en flott benk, som virker å være utformet for å lett kunne demonteres og flyttes. Høvelspor og tilpasninger vitner om at den er lagd av en trygg og effektiv håndverker som har hatt et avklart forhold til hvor det er viktig å være nøye, og hvor det ikke er så nøye at dimensjonene varierer litt. Det blir spennende å se om det fins flere opplysninger om benken, og om det fins tilhørende høvler etter hvert.

Opptak av nytt medlem, med direkte opprykk som VIP medlem

Skottbenken til Hans Erik Olsen — Skottbenk og skottokse snikra av Hans Erik Olsen.

Hans Erik Olsen i Birtavarre i Kåfjord fekk oppleve kor fantastisk det er å høvle på skottbenk alt i 2012 då han var med på kurs i høvling og høvelmaking i Målselv. I ettertid har det blitt snikra fleire høvlar og i tillegg har han lagt mykje tid på å lære seg å smi eggverktøy. Når han fyrst fekk snikra sin eige skottbenk, så gjekk han nokre steg vidare ved å smi sine eigne høvelstål og snikre sine eigne høvlar til skottbenken. Det står respekt av arbeidet med å smi stål og snikre okshøvel, skottokse og eit sett med golvplogar. Dette kvalifiserer ikkje berre til opptak i Norsk Skottbenk Union, men han vert også VIP medlem på bakgrunn av å ha smidd sine eigne stål. Vi kan legge til at ståla er smidd i hans eiga smie med sideblås, trekull og belg. Frå før har vi berre smeden Jon Dahlmo som er VIP medlem. Som VIP medlem har ein høve til å bere det offisielle arbeidsforkleet til Norsk Skottbenk Union i fargen koksgrå. Hans Erik er fyrste medlem i Nord-Troms og vi håper han kan bli ein god misjonær for vidare spreiing av skottbenken i regionen. Vi gratulerer Hans Erik og ynskjer han velkommen som medlem. Teksten under og bileta i bloggposten er frå han.

Skottbenken, strykebenk eller rettebenk på Perteng, kjært barn mange navn

Da har jeg fått laget meg skottbenk. Som forbilde og i tanker har jeg sett litt på benken fra Balsfjord, Nesset, som Henrik har dokumentert på unionens nettsider, men da ikke med helt de samme mål og dimensjoner. Jeg har laget benken etter det materiale som jeg hadde liggende på låven. Bokkene er sammensatt med tapper og treplugger dimensjonen 4,5 x 4,5 toms furu og 4 x 4 toms bjørk som skruen går i gjennom, mener nok at bjørk er bedre å bruke når det skal skjæreres gjenger. Skruen har en dimensjon på 1,5 toms i diameter, det kan virke noe pinglete men har valgt å bruke det verktøyet man har tilgjengelig , materiale til skruen er gamle bordbein som er dreid ned til rett dimensjon for gjengesettet (Koreatypen). Langbordene har jeg kjøpt på materialhandelen og er av gran 2 toms 6 i dimensjon og 3,60 lang, her har jeg avrettet de litt med en håndhøvel , høgda på benken er 85 cm.

Skottbenken med skottokse

Golvplog til fjørhøvling

Golvplog til nothøvling

Skottbenk og skottokse snikra av Hans Erik Olsen.

Grunnen for å lage skottbenk er kanskje ikke direkte å høvle og pløye golvbord, men heller det å kunne rette av bord til andre formål innen snekkeri, og også å kunne sette bordene sammen med not og fjær. Så må man ha noen høvler til benken, skottokse og pløyeokser og det er et greit vinterarbeid å lage disse.

Nå har jeg muligheten til å smi høvelstålet selv i egen smie, hvor avlen er sideblåst med belg som gir luft og trekull til drivstoff. Høveltanna til skottoksen er smidd av 50 X 5 vanlig kjøpejern 355 konstruksjonsstål og stålsatt med et stykke fra en harvefjær av den gamle sorten. Stålet til pløyeoksene er litt mere sammensatte, men er stålsatt med samme prosedyre. Den store høveltanna må ha en spalte som den lille skal ligge i , spalten kan hugges ut med meisel men her må man stålsette seg sjøl og være stødig på handa, eller ta i bruk den minste motstands vei, skjære ut spalta mekanisk med vinkelsliper eller skjærfil. Jeg satt på malingstape tegnet på målene og brukte vinkelsliper. Uansett metode så må man legge inn et filingsmonn, den siste filinga tas etter herdinga, det må ikke bli glipper i mellom tennene, da vil spon sette seg fast og høvelen tetter seg, det ville bli et dårlig verktøy til å høvle med.

Tremaler er praktisk som utgangspunkt for å smi kompliserte stål

Eggstålet er klart til smisveising

Sett med stål til golvplogar

Det er og ønskelig å finne og dokumentere en gammel skottbenk i Nord-Troms men så langt har jeg ikke funnet noen. Vi har ikke i musets samling heller som jeg vet om, men jeg regner med at de har vært i bruk også her, til husbygging og produksjon av golvbord og panel. Nordreisadalen og skiboten, Kvænangen er kanskje de plassene som er mest aktuelle steder å lete. Der har tilgangen til furuskog og sagbruk har vært best i regionen

Verdas eldste foto av skottbenk?

Bilde 01.10.2019, 13 39 42 — Utsnitt av foto av garden Tollås i Fannefjorden. Ved å blåse opp storleiken kjem det fram mange interessante detaljar, mellom anna denne flotte skottbenken som ser ut som er i bruk.

I sommar hadde Romsdalsmuseet ei fotoutstilling frå glasnegativa si tid. Eit av fotoa som blei blåst opp i storleik var eit bilete av klyngetunet på Tollås i Fannefjorden frå før tunet blei flytta ut i 1860-70 åra. Biletet er truleg frå 1868 og frå ei tid då dei fyrste fotografane byrja å operere så sjansen er stor for at dette kan vere eitt av verdas eldste fotografi av ein skottbenk? Glasplatene inneheld ein stor detaljrikdom og det ein kan sjå er at inne på den avkledde stabburssvala står det ein skottbenk og den har nyleg vore i bruk då det høvelspon på golvet.

Bilde 01.10.2019, 13 39 26 — Glasplatefoto av klyngetunet Tollås i Fannefjorden i Molde kommune. Det er i svalen på eine loftet på det tunet til venstre at vi ser skottbenken rigga opp for bruk. Fotografiet kan vere teke av fotograf Jacob Andreas Kirkhorn som var aktiv i Molde frå om lag 1866. Fotografiet er her avfotografert frå utstillinga til Romsdalsmuseet så skyggane og den vesle boksen til venstre i biletet er frå dette.

Etter dette fotografiet vart teke vart dette tunet flytta ut slik som var vanleg over det meste av landet på 1870-1880-talet. Om skottbenken framleis kan finnast på garden er så langt ikkje undersøkt, men det er mogleg? Skottbenken er tydeleg rigga for bruk og det er mogleg dei arbeider med å høvle nye bord til å kle svalen i huset den står i? Svalen har i alle fall spor etter nagla ståande kledning som er teke bort. Stativet som står midt på tunet lurer eg på om kan vere ei mara, stativ, for å tørke saga bord på? I så fall kan det vere eit større byggjeprosjekt dei er ferdig med, eller skal til med, og at skottbenken er rigga i samband med dette arbeidet? Det er ikkje bord å sjå på mara, så dette er noko usikkert.

Bilde 01.10.2019, 13 39 36 — Utsnitt som viser svalen med skottbenken. Torvtaket ser ut til å vere nokså nytekt.

Foto og noko av teksten er det Øyvind Vestad, student på Tradisjonelt bygghandverk, som står bak. Han er tilsett på Romsdalsmuset som handverkar og har då høve til å sjå denne flotte fotoutstillinga kvar dag.

Det finnast også eit bilete på digitalt museum av dette tunet og det er teke frå ein annan vinkel. Garden Tollås på Solemdalen. Biletet ser ut til å vere teke på same tid då både skottbenken og mykje av det som ligg på tunet der ser ut som å stå på same måte. Fotoet på digitalt museum har oppgjeve at fotografen er ukjent, men det er vel nokså sannsynleg at det er same fotograf på desse to fotografia?

Er det andre som kjenner til eldre foto av skottbenkar? Kan vi gå ut frå at dette fotografiet som truleg er frå siste del av 1860-talet er verdas eldste fotografi av ein skottbenk? Eg er særs takksam for alle innspel på dette.

Opptak av nytt medlem, Øyvind Vestad på Romsdalsmuseet

Bilde 23.08.2016, 10 48 58

Beate Sande og søstera Solveig til gardsbruket Lømyra i Sandsbukta i Fræna med skottbenken som truleg er etter farfaren deira, Anders Sande (1841-1911) Foto: Øyvind Vestad

Det har gått litt tid utan aktivitet i form av nye bloggpostar her på bloggen. Det betyr ikkje at det ikkje har skjedd saker på skottbenkfronten, det er berre vi som driv som har vore litt bakpå med posting. Når vi fyrst postar etter så lang tid så er det ekstra gledeleg at vi kan ynskje Øyvind Vestad velkommen som nytt medlem i Norsk Skottbenk Union. Vi har før posta på bloggen her om nokre av dei fine skottbenkane som Romsdalsmuseet i Molde har i si samling. Øyvind er handverkar på Romsdalsmuseet og samstundes student på Tradisjonelt bygghandverk på NTNU i Trondheim. Som ein del av sin praksisplan i emnet tradisjonsfaglig utøving 2 har han fått med seg vårt medlem Peter Brennvik frå Vestnes som veileder ei veke for å snikre ein ny skottbenk til museet. Skottbenken er kopi av ein original skottbenk i samlinga til museet. Skottbenken har registreringsnummer R13756.34 og kjem frå Lømyra i Sandsbukta på Fræna. Under kjem tekst frå Øyvind og alle bileta i posten er frå han.

: Skottbenk R13756.34 frå Fræna. Foto: Øyvind Vestad

For nokre år sidan blei Romsdalsmuseet invitert av Beate Sande og søstera Solveig til gardsbruket Lømyra i Sandsbukta i Fræna for å sjå på gardsredskap og verktøy, om det kunne vere noko av interesse for museumssamlingane. Farfar til Beate og Solveig, Anders Sande 1841-1911 var snikkar med læretid i Kristiansund, løebyggar og rokkemakar. Faren Anton Sande 1884-1982 var snikkar, hjelpte faren med løebygging, og tok til med skipsbygging i fjæra heime etter læretid ved verft i Molde. Ein heil del av det Beate viste fram var av interesse, blant anna fleire høvlar. Me blei invitert inn på låven for å sjå der, og på treskargolvet innimellom og bak stod det noko som minte sterkt om fotar til ein skottbenk. Me spurte om det kunne vere til ein skottbenk, men skottbenk hadde dei aldri høyrt om. Det var skruar for stramming på fotane og rekspon for langbord i toppen, så då starta jakta etter langborda på låven. Og mellom stillasplankar og annan material i eine hjørnet dukka det to plankar med reksponfar. Fotane og langborda blei bore ut, montert og fotografert. Ein skottbenk steig fram frå gløymselen. Den blei tatt med til Romsdalsmuseet, fekk eit opphald i varmekammeret for å ta knekken på eventuell mott, før registrering og innlemming i magasinsamlinga. Det skal nemnast at museet frå før har tre skottbenkar i sine samlingar som står ute i museumshusa, så difor blei det bestemt at denne skal vere i klimastyrt magasin.

Ein mal som er signert av snikkaren Anders Sande (1841-1911) eller sonen Anton Sande (1884-1982)

Beate Sande og søstera Solveig til gardsbruket Lømyra i Sandsbukta syner fram skottbenken og ein okshøvel.

Skottbenken frå Lømyra er 390cm lang, og 78 cm høg, tverrfoten 74 cm. Bukkane startar ein alen inn frå enden. Langborda er i 2×6’’, tverrfoten 175×90, den faste foten 155x85mm, bevegelig fot 160x 77mm. Den faste foten har skråstøtte ned til tverrfoten. Både bukkar og langbord er i furu. Strammeskru og mutter er i 3×3’’bjerk.

Hausten 2019 dukka det opp eit behov for ein skottbenk då det skal høvlast og profilerast kledning til eit av museumshusa. I staden for å ta i bruk ein av dei originale skottbenkane blei det bestemt å lage ein god brukskopi. Ikkje nødvendigvis fordi at dei gamle er dårlege men dei skal bevarast for ettertida som studieobjekt. Og ved å lage ein kopi prosessuelt får ein ei forståing av kor stor innsats som er lagt i skottbenken, og få auke kunnskapen om handverket.

Kopien blei laga i samarbeid med eit medlem i Norsk Skottbenk Union: Peter Westnes Brennvik. Peter er tradisjonshandverkar og legg vekt på det prosesuelle og det var viktig i dette prosjektet. Me tolka verktøyspor og metodar for kapping og fellingar og nytta handverktøy. All materialen til bukkane er lokal og naturtørka. Mens langborda er kjøpmaterial frå ein av byens trelastutsalg.

Arbeidet starta med å skjere ut dei seks emna til bukkane frå to breie firtomsplank. Til det blei det nytta rammesag. Emna blei retta med skrubbhøvel og sletthøvel, sidene blei vinkla og deretter blei det med ripmottet markert dimensjon og så å høvle til streket. I tverrfoten står dei to fotane. Den eine foten er fast nede med ein tapp i tapphol. Den andre foten har tapp ned i eit rektangulært glidehol. Hola blei hogne med tappjarn etter ein metode som fekk spona effektivt ut av holet. Etter tappinga blei avfasinga markert og høvla. Tverrfoten tynna ned mot endane, og det blei effektivt saga vekk med rammesaga, og høvla glatt. Fotane blei saga ned til ca halv tjukkelse oppe der langborda kjem, så blei det merkt opp for rekspon, ein slags svalehale for langborda. Det blei på ein elegant måte hogd ned og skore med eit skrått hoggjarn. Så var det å legg attåt langborda for merking av reksponfaret og skjære og hogge det ut.

Peter kappar emne

Emna til bukkane vart saga frå breie 4″ plank med rammesag.

Emna vart retta med skrubbhøvel og sletthøvel.

Siktestikker for retting av emna.

Emna vart merka med ripmot for dimensjonshøvling.

Merking av tapphol

Hogging av tapphol

Daging av tapp

Fotane vart saga til ca halv tjukne der langborda kjem.

Det blei ein del spekulering omkring det å gjenge opp skruane. For me ville nytte det gjengeverktøyet som etter all sansynlegheit var nytta til å lage skruane til den originale skottbenken. Bjørkeemna i 3″x3″ blei dreia til i dreiebenken til dimensjon. Det blei å prøve seg litt fram på dimensjoneringa på naglen i forhold til gjengesnittet. Firkanten blei bevart i enden då den skal inn i ei firkanta tapping på den faste foten. Gjenginga på skrumutteren blei det au litt spekulering på, særleg på kor stort holet skulle vere. Men så las me opp att det som var skreve med blyant i sida på gjengesnittet, og der var der beskjed til oss: Styring 2 ⅛». Holet i mutteren er styring. Styring for gjengesnittet. Og når me bora opp med den dimensjonen og gjenga med gjengesnittet, trilla mutteren med letthet i rundt slik me ønska. Bjerka me nytta kunne godt ha vore meir tettvaksen, då ho var lett i vekt, og litt porøs. Den har nok hatt gode vekstvilkår i sydvendt lende. Dei originale mutterane var dreia, det frigjorde vi oss frå av dreiekunnskapsmessige årsakar, men beheldt dimensjoneringa, tok fasong frå ein mal frå verktøykista frå Lømyra og la inn same avfasinga som fotane.

Emne til skruve vart dreid til.

Gjengesnitt med doble skjer.

Gjengesnitt i bruk.

Peter lagar gjengar i skruvmora

Mal for merking av handtak

Tilhogging av handtak.

Den faste foten fekk skråband ned til den tverrfoten. Langborda blei lagt i rekspona. Skruane montert i firkanten, mutterane skrudd på. Okshøvelen fekk seg påmontert meiar etter modell frå Lømyra, og det var klart for høvling!