Tor Magne Hemstad i Trysil er ein av våre mange lesarar av den viktige bloggen om skottbenken, rettbenken, strykebenken og plogbenken. Når han nyleg kom over ein gamal flott plogbenk i Trysil så skjøna han med ein gong kva han hadde funnet og fekk mobilisert nokre av sine vener og berga benken og fekk han frakta til Trysil bygdetun. Dette er såpass nyleg at benken enda ikkje har fått tilordna nokon fast plass i samling eller utstilling på museet. Det er likevel ein god start og veldig bra at bygdetunet får sin eige plogbenk.
Plogbenken på plass på Trysil bygdetun. Foto: Tor Magne Hemstad
Vi har tidlegare skive om ein benk i same område, frå garden Mortens i Varaholla, her på bloggen. I den samanhengen har vi funne fram til nokre kjelder som kan seie oss noko om lokal terminologi på benk og bruken av benken. To uavhengige kjelder nemner plogbenk som namnet på benken og då vel vi å nytte det også her på bloggen. Benken her har langbord som er 4,66 meter, eller kring 7 ½ alen. Dei to langborda er noko ulikt tjukke, det eine er 3 cm tjukt og det andre er 4 cm tjukt, men båe er 22 cm breie (8 ½»). Arbeidshøgda er 76 cm, eller 29 norske tommar. Det som er særleg interessant med denne benken er at dei to kilane til stramming verkar å vere originale. Vi har mange gamle benkar som er laga for å spenne fast borda ved hjelp av kilar, men for dei aller fleste manglar kilane. Her er heldigvis også kilane bevart. Ein ypperleg plogbenk som burde egne seg godt for å snikre ein kopi.
Plogbenken er av typen som har ein solid stokk på langs som feste for føtene som er grada inn i denne stokken. Det er tre føter og langborda vert spent fast med kilar. På det faste langbordet er det bora og saga ut hol for høvelstopp i enden, truleg for å kunne høvle borda på flasken. Foto: Tor Magne HemstadDet lause lanbordet på plogbenken og spenntappen.Dimensjonen på dei to langbordaKilen for fastspenning kan nok ha stått på langs av benken under høvling.Mål på kilenSpenntappen er låst med ein kile.Det lause langbordet har ei støtte som står på spenntappen.Spenntappen og kilenStokken som føtene er festa i er fint fasa på kantane.Enden av stokken som føtene er festa i.
Det er flott at det dukkar opp fleire benkar i dette området og vi ventar at vi får sjå nybygde plogbenkar basert på denne, eller andre liknande frå desse traktene. Benkane har fellestrekk med benkar i Gudbrandsdalen, Valdres og også over grensa til Malung. Vi takkar så mykje for at Tor Magne og hans vener har gjort ein innsats for at denne flotte plogbenken skal bli teke vare på for framtida, og for at dei har tipsa oss om benken og sendt bilete og mål.
Denne skottbenken har det vore skrive om tidlegare herpåbloggen, men då var den noko mangelfullt dokumentert. I samband med oppgåva til studentane på Tradisjonelt bygghandverk har student Morten Pedersen tatt for seg denne benken og gjort ei meir grundig oppmåling. Vidare følgjer tekst, bilete og teikning frå Morten. Vi ser fram til at Morten får bygd sin eige skottbenk og kan søke medlemsskap i unionen.
Baksida av benken, med skruene og det løse langbordet
Denne skottbenken er i dag i samlingen ved bygdetunet Ner- Killingberg i Leksvika på nordsiden av Trondheimsfjorden. Benken er tidligere omtalt av Lars Asdøl og Dyre Bystad på Norsk Skottbenk Union sine sider tilbake i 2014, men ble ikke detaljert oppmålt den gangen. Siden jeg nå var på jakt etter en god skottbenk som grunnlag for å lage en ny, funksjonell benk, startet jeg min personlige reise inn i skottbenkens mytiske form og funksjon akkurat her. Og når jeg nå reiste dit og fikk studere benken, fant jeg akkurat det jeg lette etter; en praktisk, funksjonell benk med solide detaljer som likevel framstår som nett og fin, akkurat en sånn jeg hadde lyst til å bygge. Dermed ble min personlig reise denne gangen redusert til en fergetur over fjorden.
Benken ble i sin tid gitt til bygdetunet på Ner- Killingberg, og den ble da merket «Albert Penna Skåtbenk». Penna er navnet på en gård som ligger midt i Leksvik. Gjengesnittet og tappen som kan ha blitt brukt for å lage selve skruene fins også ved museet. Denne er merket N P D 1874.
Framsida, vi ser det faste langbordet med klaver i bjørk
Under registreringen ble jeg noe i tvil på om de har forholdt seg til norske tommer eller om den er såpass ny at det metriske systemet kan ha vært anvendt. Noen mål på benken går pent opp med centimeter, mens mange av målene faller fint sammen med hele, halve, kvart- og åttendedelstommer. I tillegg virker det som at enkelte mål slenger litt under hel dimensjon. Jeg noterte målene underveis både i tommer og cm, men etter hvert ble jeg ganske sikker på at benken er tenkt i norske tommer, og at enkelte avvik fra dette kan skyldes dimensjonen på emnene de har brukt, etter tørking og oppretting. Videre oppgir jeg her hovedmålene i meter og detaljene i norske tommer, da dette faller naturlig i denne sammenhengen.
Skottbenken har en høyde på 76 cm, noe som gir en fin arbeidshøyde. Benken har to sett med langbord, ett på 3,03 meter, og ett par på 4,7 meter. På de korte bordene er føttene plassert med senter 71 cm inn fra endene, mens på de lengste bordene er føttene plassert 92 cm inn. I tillegg er det forskjellig dimensjon på langbordene, de korte bordene er 6 x 1 3/8«, mens de lange er 6 ½ x 2«. Logisk nok er de kraftigere jo lengre de er. Benken er gjort tilnærmet slett utvendig på den siden med fast vange, der du står og høvler. Det virker fornuftig, du kan gå tett inntil benken hele veien når du jobber.
Langbordene er av gran, normalt med kvist her og der, men ganske jevnvokst og lite spor av tennar og spenninger. De har unngått rota på treet her, og funnet rolig ved, men ellers ikke vært så nøye på kvaliteten. Langbordet som er fast har to loddrette hull, som dannes av hver sin klave i bjørk på yttersiden, Disse er spikret fast i langbordet, og er pent avrundet, siden dette er den siden du står når du høvler. Det faste langbordet er tredd ned over toppen av den ene stolpen på hver fot, og er nøyaktig felt, slik at det låser godt med lite slakke.
Begge de faste langbordene er merket med en «I» på den ene klampen, og den ene foten er også merket likens, slik at føttene har fast plass i langbordene. De løse langbordene som ligger mot skruene kan bare monteres en vei, og slik har alle deler fast plass når benken er montert. Jeg tolker dette som at nøyaktig tilpasning er viktig her. De var opptatt av minst mulig slakk, for å få minst mulig rakling og bevegelse når man bruker benken. Føttene er laget i gran og bjørk. Selve labben, og stolpen til den faste vangen er i gran, mens stolpen med skrue i, selve skruen og tverrtreet imellom er lagd av bjørk.
Alle fellinger på føttene er også ganske presise. Begge stolper er felt med en 2« tapp ned i labben, og disse er låst med ½« trenagler som er boret inn fra ene siden i labben. De går ikke tvers gjennom labben. Hodet på naglen er til dels firkantet. Skruene har ytterdiameter på 2 1/8«, mens hodet er 3 1/2 «. Det går en 5/8« gjenga bolt tvers gjennom tverrtreet og begge stolpene, med skive og mutter på hver side. Dermed kan man stramme opp hele bukken, og holde den stabil og stødig.
Men hvor gammel er benken? Det er sirkelsagskur på vangene, og det er brukt svart trådspiker for å feste klamper m.m. på disse. Boltene som står i har sekskantet mutter og rund skive. Det lille vi ser av gjengene ser grovt ut (tommegjenger). Bolt, skive og mutter minner om detaljer fra andre gjenstander fra tidlig 1900-tall. Selv om langbordene med sirkelsagspor i teorien kan være nyere enn føttene, så tror jeg ikke det. Alle delene fremstår helhetlig og veldig godt tilpasset hverandre. Dersom gjengesnittet har vært brukt på denne benken, kan den ikke være eldre enn 1874. Summen av disse detaljene gjør at jeg foreløpig tipper alderen til å være ± 1900.
Dette er alt i alt en flott benk, som virker å være utformet for å lett kunne demonteres og flyttes. Høvelspor og tilpasninger vitner om at den er lagd av en trygg og effektiv håndverker som har hatt et avklart forhold til hvor det er viktig å være nøye, og hvor det ikke er så nøye at dimensjonene varierer litt. Det blir spennende å se om det fins flere opplysninger om benken, og om det fins tilhørende høvler etter hvert.
Jan Gunnar Helmikstøl har gjennom mange år vore med oss på Ryfylkemuseet på forskjellige prosjekt. Han er genuint interessert i tradisjonshandverk. Han er blant anna smed, knivmakar og tømrar. Nå har han endeleg funne høve til å få snekra seg ein strykebenk. Og han dreg med seg fleire i arbeidet. Det er ein flott miljøskapande samlingstad dei har i redskapshuset på Heia i Strand. Der alle er velkomne. Den vidare teksten og bileta har eg fått tilsendt frå Jan Gunnar.
Jan Gunnar Helmikstøl med strykebenken frå Bråtveit i Suldal.
For fleire år sidan, då Ryfylkemuseet restaurerte den store løa i Vigatunet, Hjelmeland, fortalde Sven Hoftun om skottbenkar. Eller strykebenk som var det lokala navnet i Suldal i følge Sven. Han tipsa og om Norsk Skottbenkunion som eg har fulgt med på etter dette.
Nå er det sånn at eg treff og drøser med mange eldre folk. Og eg hadde strykebenkar longt framme i hovudet då eg traff på Ragnar Ritland. Han hadde dei første 20 åra av livet på ein veglause heiagard longt til fjells. Eg spurde sjølvsagt om han hadde høyrt om strykebenkar. Ragnar var stille ei stund, men til slutt kom det: «Strykebenk,- det har eg ståande i løå heima på Ritland. Eg va med å høvla golvbord når me la nytt golv på Raukleiv i 1960 årå«. Dette var kjekt og gjorde meg bare meir interesserte i desse benkane.
Så ein dag traff eg på Johannes Bråtveit. Han er født og har vakse opp i Bråtveit, som er ein gard på sørsidå av Suldalsvatnet. Dette er i sama området som Sven og dei har funne og registrert fleire strykebenkar. Johannes fortalde dei hadde strykebenk på garden og at dei og hadde høvlane som høyrte til.
This slideshow requires JavaScript.
Tidå har gått. Eg var på Ritland og tok bilder av benken men denne dagen var både eg og Ragnar nokså travle. Bildene blei dårlige og eg har ikkje fått målt den opp ennå. Den i Bråtveit eig svogeren min, og eg har ikkje hatt noko hast med å ta bilder og måle den opp. Dette til tross for gjentatte oppfordringar frå Sven om å gjera det.
Fortidsminneforeningen avd. Ryfylke starta opp et opplæringsprosjekt i 2018. Ei løe skulle rekonstruerast og reisast på garden Håheller i Lysefjorden. Dette prosjektet skulle gjennomførast på same måte som dei kursa Ryfylkemuseet har arrangert mange av, og museet skulle og vere samarbeidspartnar. Eit av dei viktige prinsippa er at løa skulle produserast og reisast med same verktøy og på same måte som dei brukte dei som bygde denne i 1760-1790.
Løa i Håheller er nå reiste. Det mangler ein del ennå før den er heilt ferdig, men det nermar seg slutten. Våren 2020 skulle det arrangerast kurs i å laga labankdører og me skulle kun nytta høvlar og håndverktøy. Odd Bakka, som er ein kamerat av meg, ville vera med på dette kurset og ringte ein dag for å melda seg på. Me diskuterte korleis desse dørene sko lagast og eg kom då sjølvsagt inn på dette med strykebenkar. Det blei stilt ei stund i telefonen og så kom det: «Eg trur beint fram eg har ein slek ein benk ståande i løå på Gurograv.» (Gurograv er ein husmannsplass som høyrer til garden Odd har på Nesflaten i Suldal. Dette er og midt i området Sven og dei har funne så monge strykebenkar). Ganske rett! Etter et par timar kom der et bilde på telefonen min av ein skikkelig fine strykebenk. Nå blei Odd Bakka meir interessert i dette, og han begynte å sjå etter høvlane som høyrte til. Og jammmen dukka desse og opp.
Eg har heilt sidan eg høyrte om strykebenkar hatt lyst å laga min eigen, men det har aldri blitt noko av. Nå ville me trenga desse i arbeidet med dørene og det blei motiverande å laga dei. Me kunne låna museet sine men hadde lyst å vera sjølvhjelpne. Under arbeidet med løa i Håheller har det vore med mange forskjellige folk. Nokre få med tømrarbakgrunn, men mest folk med interesse for gammalt håndtverk.
Sommaren 2019 meldte det seg ein kar i frå Stavanger og sa han hadde lyst til å vera med i dette prosjektet i Lysefjorden. Han heite Cato Jøsang Vågen, var då 22 år og utdanna tømrar. Eg hadde merkt meg dette navnet frå før av, då Cato er svært aktiv på sidene/gruppene på Facebook som handler om tradisjonshåndtverk og gammalt verktøy. Her hadde eg lagt merke til at han hadde svært gode svar når nokon spurte om forskjellig som handla om det. Cato var med oss fleire gonger i Håheller og han viste seg å vera ein svært flinke handverkar. Kombinerar ein dette med å stå på i jobben blir slike folk fort uvurderlige for dei som har ansvar for framdrifta i et prosjekt. Cato har og hatt det travelt då han i tillegg til å vera tømrar i Stavanger tek tilleggsutdanning på Fagskolen i Hordaland på linja for klassisk bygningshåndverk og restaurering. Han visste godt kva ein skottbenk var og var lett og be då eg spurte om han ville vera med å laga kvar vår strykebenk til dette kurset. Så kunne han få sin med seg heim etterpå. Begge hadde eit mål om å søka medlemskap i Skottbenkunionen på sikt.
Cato Jøsang Vågen ved strykebenken frå Gurograv på Nes i Suldal.
Strykebenken frå Gurograv
Eg henta dei to strykebenkane i Suldal og var innom Ryfylkemuseet for få ei innføring i å laga labankdører kun med hjelp av håndhøvlar. Dei viste meg og strykebenken dei hadde på verkstaden og me diskuterte litt forskjellar og sånt. Ein svært nyttige tur!
Cato og eg bestemte oss for å laga benkane våre ut i frå den gamle frå Gurograv på Nes, blanda med museet sin. Me brukte restmaterialar eg hadde til overs frå då me bygde det stora redskapshuset me har som kurslokale. Dette er heimeskore på ei lita bandsag eg har. 3×5 tomms av lerk, furu og gran. Langborda måtte me skjæra te dette prosjektet. Cato hadde ikkje prøvt å saga material før. Nå fekk han saga sine egne langbord til strykebenken sin. Då me arbeidde med desse benkane kom der som vanleg andre interessert og ville vera med. Det blei nokre kjekke stunder med snekring av strykebenker. Under labankdør-kurset var dei uunnværlige. På det mesta var alle fira benkene i bruk. Både dei gamle og dei nye.
Ny dør til Håheller
Frå venstre Asbjørn Nordland, Leif Harald Jørmeland, Knut Østerhus, Markus Johansson og Lars Fossåskaret
Jan Gunnar lærer villig frå seg til Johan August Helmikstøl Snaprud
Bjørn Myklebust med nothøvelen
Andreas Holkesktad Sunde og Lars Fossåskaret
Odd Bakka og Lars Fossåskaret høvlar flask på langbenk.
Robert Kvalvåg, Lars Fossåskaret og Arnfinn Livastøl
Lars Fossåskaret og Markus Johansson
Martin Holta, Robert Kvalvåg, hunden Ingrid og Markus Johanssonn
Robert Kvalvåg og Leif Harald Jørmeland
God drøs i pausane. frå venstre Lars Fossåskaret, Arnfinn Livastøl, Cato Jøsang Vågen, Robert Kvalvåg, Odd Bakka, Leif Harald Jørmeland og Knut Østerhus
Skottbenken på Västagården i Lima og frå venstre Mattias Helje og Mattias Thuresson. Dei kan stolt presentere den fyrste originale svenske skottbenken her på bloggen. Dette fotografiet som vi har brukt tidlegare på bloggen får tene som illustrasjon på korleis ein pløybenk i Elverum kan ha sett ut på bakgrunn av teksten vi siterer under. Foto: Roald Renmælmo
Vi har tidlegare skrive om plogbenk på garden Stallheim i Trysil, plogbenk på garden Motens i Varaholla i Trysil og forfattaren Halvor Floden og plogbenken i Trysil. No kjem vi til nabokommunen til Trysil, Elverum, der Halvor Floden busette seg og budde i si yrkeskarriere. I Boka Elverum, IV – Tillegg til Finne-Grønns bok om Elverum, (Elverum kommune 1958) finn vi att den same Halvor Floden i redaksjonsnemnda i boka. Boka er ei slags bygdebok som beskriv geologi, arkeologi, folkemusikken, folketradisjon, historie, det gamle Elverum, seterbruket i Elverum, politisk styre, skolestell og kulturliv, kunst og litteratur, bygdemålet, matstell og handverk, idrettslivet og bureising og boligbygging. Det er gjort eit omfattande arbeid med dei ulike kapitla i boka som er skrive av ulike forfattarar som har kvar sine spesialområde. Om matstell og handverk i det gamle Elverum er det lærar Olav Furuset som skriv:
«Skulle det vera eit staseleg hus, skava ein tømmeret med trynfisken (pjål, skave, red. anm.). Andre høvla med skrubbokse og pussokse. Petter Tømmermann heldt på at ein skulle skava tømmeret om det så berre var til ei skarve utløe. Huset stod så mykje lengere da, sa han.
Tømmermannen måtte vera nøgje på meddraget, elles kunne veggen bli gissen. Han merka det ut meddraget eller klorivjua, som noen kalla denne reiskapen. Somme rita opp med hjørnet på øksa. Det måtte vera skarpe hjørner på den øksa ein hogg ut meddraget med. Lafthogginga var rekna som den største kunsta i tømmermannsyrket. For gamalt hogg ein laftet rett ned så djupt ein skulle. Men skulle ein rive eit slikt hus, slo ein lett av laftnubbane. Gudbrandsdølene gjorde noe tei kalla garpehogg, Dvs, dei let mergen eller garpen, som de sa, stå att. Tømringa vart solidare all med seg av det. I meddrag og laft la ein husmose (Hypnum). I røstet, og elles der det kunne bli svikt i veggen, gjorde tømmermannen lukur og slo i demlingar. For gamalt hogg ein lukune med augeøks. Sia kom navaren i bruk. Ein gamaldags navar åt seg ikkje nedover sjøl. Først hogg ein laus ei flis, så navarnibben fekk tak, og så var det berre å klemme og bora av alle krefter. I 1880-åra kom sentrumsboren i bruk.
Stokksaga var lenge einaste saga tømmermannen brukte. Men sist på 1800-talet kom det etterkvart lettvintare sager. I 1870-åra kom det første vateret til bygda. Før hjelpte ein seg med loddet og vaterfjøler. I somme hus ser ein ennå golv av kløyvde tømmerstokkar. Men lenge etter at oppgangssagene kom, hende det seg ein gjorde bord for hand. Stokkane vart kløyvd med slippersag, og telgd eller høvla etterpå. Nær Dala i Løtenskogbygda var ei oppgangssag frå gamalt. Hit kom folk heilt frå Heradsbygda med sagtømmer, er det fortald. Sorperud hadde oppgangssag ved Sagbekken. Bronkegardane hadde sag ved Bronkåa. I Kverndalen har det vore sagbruk lenge.
Panelbord gjorde ein for hand på pløybenk. Pløybenken var to stabber med skår i. Her var felt nedi to bord. Det eine var spika fast i stabbane, det andre var laust. Millom dei to borda la ein planken som skulle høvlast til. Så rissa ein opp breidda, hogg av det meste med øks, og høvla resten med skjøtoksen. Deretter kom turen til not og fjørplogen. Etterpå pussa ein bordet med semshøvlen. Staffen var det siste ein gjorde. Ein brukte mye panel der annakvart bord hadde berre not eller berre fjør på begge sider. Oluf Mørkhagen tok på seg mange byggearbeid i si tid. To av dei siste var bygningane på Grønli i Hernes og Vesterhaug i i Heradsbygda. Han hadde gjerne folk ståande heile vinteren med ymse kruslearbeid for seg. Da lånte han bort reiskap om det trengtes, for han hadde mye av det slaget. Amund Hansen Bråten og sonen hans stod ein heil vinter og gjorde holkillister til Grønlibygningen». (Magne Skrede (red), Elverum, IV – Tillegg til Finne-Grønns bok om Elverum, Elverum 1958)
Pløybenken som er beskrevet i teksten kan ha ein del felles med benken som vi tidlegare har presentert frå Västagården i Lima i Sverige. Elverum kommune grenser ikkje direkte til Lima (Malung kommune), men det er ikkje veldig store avstandar, ein kjører mellom på under ein time med bil. I teksten er det også med namn som skrubbokse, pussokse, skjøtokse, semshøvel, staff, holkillister og not og fjørplogen. Dette er nyttig informasjon for handverkarar som arbeider lokalt i området i, og kring, Elverum. Eg har også tidlegare skrive frå Elverum her på bloggen der eg siterer frå svar på spørjelista om snikkarhandverket frå Olav Furuset frå Jømna ved Elverum. Dette er same Olav Furuset som var forfattaren av kapitlet om matstell og handverk i boka Elverum. Spørjelistesvaret kom inn i 1946, altså 12 år før boka kom ut. Når ein granskar teksten om pløybenken i boka og teksten om plogbenken i spørjelista, vert det snart tydeleg at det er same teksten som er nytta begge stader. Dei fleste orda er skrive likeens og setningane er nokolunde likt utforma. Skilnaden er at han bruker plogbenk i spørjelistesvaret og pløybenk i kapitlet i boka.
Dei siste vekene har det vore fokus på tradisjonen kring plogbenkar i Trysil der vi har presentert bilete av plogbenken i Varaholla og beskrivelsen av bruken av plogbenk på garden Stallheim i Drevdalen. Det viser seg så godt som alltid at når ein byrjar å undersøkje i eit område, så dukkar det opp fleire døme enn ein fyst hadde sett for seg. Så også når det gjeld Trysil. Vi i Norsk Skottbenk Union har fokusert på dei mest brukte nemningane som har vore brukt om skottbenken. Skottbenk er mest utbreidd, vidare er det slikt som rettbenk, strykebenk, føybenk og likande som er vanleg. Plogbenk og pløybenk er ikkje riktig så vanlege nemningar. I eit gamalt ordtak heiter det «som ein ropar i skogen får ein svar». Då tenkjer ein på at det er sitt eige ekko ein høyrer. Når vi spør folk om dei kjenner til skottbenk, eller søkjer i litteraturen etter skottbenk, så er det berre eventuelle skottbenkar vi får vite om. Folk som berre har høyrt om plogbenken eller rettbenken tenkjer kanskje ikkje på at det er det same som skottbenk? Etter tipsa om at plogbenk var den lokale nemninga i Trysil så måtte eg ta eit nytt tekst-søk i databasen til Nasjonalbiblioteket. Med eit søk på «plogbenken» fekk eg opp boka «Ein fjellgard» av forfattaren Halvor Floden. Boka viser seg å vere veldig interessant. Boka som kom ut i 1968 er ikkje så lett å få tak i lengre, men heldigvis har ho kome ut i ny og fint illustrert utgåve så seint som i 2018. Den kan tingast frå til dømes Gamle Trehus, Haugen bok eller Norli.
Halvor Floden
Halvor Floden
Halvor Floden (1884-1956) er kanskje best kjent som forfattar som står bak mange av klassikarane innan norsk barnelitteratur. Han var den fyrste barnebokforfattar som fekk statleg kunstnarløn, noko han fekk etter at han vart pensjonert som lærar. Han var lærar i Elverum frå 1905 til 1949. Floden vaks opp på nyryddingsbruket Kvanbekksetra i Trysil. Sidan han ikkje hadde odelsrett søkte han utdanning og kom inn på Elverum private lærarskule som 18 åring. Den siste boka han arbeidde med var «Ein fjellgard» som var ferdig same året som han døydde, men som fyrst vart utgjeve posthumt i 1968 som ein del av serien Norsk Folkeminnelags skrifter. Boka er ei skildring av oppveksten på Kvanbekksetra.
I forordet skriv Halvor: «Det er ikkje tanken at denne utgreiinga skal vera ei bok til utgjevings. Men eg tenkjer meg at det kan ha noko å seia at eg gir ei nokoleis utførleg skildring av det miljøet eg voks opp i, av den grunn at deg kjenner det – og at eg vonleg må vera i stand til å føre det «i pennen». Den driftsmåten som vart nytta heime på Kvanbekksetra, går no mot slutten, snart lever ingen som er oppvaksen med`n, han går inn i soga om det som «var ein gong». Ei utførleg skildring av livet og arbeidet på garden i min barndom kan med tida få kulturell interesse, og det er difor eg etlar meg til å bruke nokre vinterdagar til å feste noko om det på papiret. Eg legg til at eg skriv ikkje noko utkast, – dette blir fyrste kladden». (Halvor Floden, 1968)
Ein fjellgard
Halvor byrjer med å innleie om å beskrive foreldra sine og Kvanbekksetra. Det var nokså dårleg med hus på garden, ettersom det var ei seter frå byrjinga. «Den garden som far hadde kjøpt, var å kalle «huslaus»: Dei gamle husa var forfalne, taka var utette. Og det var ikkje bygt til ein gard slik far og mor tenkte seg farden. Det var bygd til seter.» (Floden 1968). Vidare beskriv han korleis faren bygde opp hus etter hus og «han var sin eigen planleggjar og arkitekt, sin eigen tømmermann og til dels murar og snekker». Etterkvart som Halvor veks til og vert eldre får han også hjelpe til med dette arbeidet og gjennom det lærer han både korleis arbeidet vert gjort og det språklege i arbeidet. Skildringane av arbeidet i kapitlet «Husbygging» er særs fint skrive og er inspirerande lesnad for oss som har interesse for slikt. Det er ikkje ofte ein finn kombinasjonen av ein som har kunnskapen og tradisjonen om slikt arbeid og som også er god til å skrive.
Innreiinga
Halvor skriv: » Far leigde snikkarar til hjelp, til dømes til å snekre glas og dører. … Sagbord og plank til innreiing og snekring skar dei på saga som høyrde til garden. Ja, det fanst ei oppgangssag nedi Kvanbekken 4-500 meter nedom garden, den saga hadde Kvanbekksetra og Skjærholla i hop. Ho kunne ikkje gå anna enn i bra flaum, difor vart gjerne saginga unnagjord om våren. Det var på denne saga far skar borda og planken til dei fleste husa som med kvart kom opp. Borda vart ikkje kanta, dei vart skorne tvert gjennom stokken. Dei var såleis mykje breiare ved rotenden enn ved toppen. Jamnast var dei breie, av ganske grovt tømmer. Dei vart godt tørka, først ute, sidan inni eldhus. All snekring måtte bli gjort med handreidskap. Den teknikken og reiskapen snekrane brukte, er truleg så godt kjend, eg skal ikkje gå vidare inn på dette emnet». Her kunne eg sjølv gjerne sett for meg at han gjekk vidare inn på det emnet.
Vidare skriv han: «Neste etappe på bygningen (våningshuset) kom i 1889. Då vart salen mot vest sett i stand. Like eins kammerset over sengerommet til far og mor. Desse romma vart tapetserte. Eg har mang ein gong legi der og sett på taket – etter eg fekk lite grann vett på snekkerarbeide, og eg har sett kor jamt og fint borda er høvla, kor vel dei fell i hop. Der er ikkje kitta og sparkla før målinga, men ein målar sa at det trengst ikkje sparkling på slikt eit tak. Og eg hugsar kven som snekra der, koss dei hadde bordstapelen ved nordveggen, der låg han og tørka. Det var grove, ujamne bord slik dei var komne frå den gammaldagse oppgangssaga, men dei vart fine under hendene åt Johannes Talåsen og Ole Lunde. Dei brukte okshøvlen så sveitten rann, dei pløgde på plogbenken, dei var karar som kunne få det til. Da vart det au tropp opp til andre høgda. Enda gjekk eit ti-år før andre høgda av austre delen vart gjort ferdig. Før da var lagt golv der, og det store rommet vart nytta til kledebu, reiskapsrom for innreisskap – og elles til alt mogleg. Men i 1898 bygde far ei meir nymotens sag, sirkelsag med overfallshjul, oppe ved sjølve garden. Da kunne det bli sagbord til ymse, og borda kunne ein køyre til maskinhøvlings på Østby, og då trong ein vel ikkje å leige framande snekkarar til å slå på dei høvla borda. Det vart tre soverom der i andre høgda over kjøkenet.»
Vi kan tenkje oss at snikkarane kanskje hadde med seg plogbenken til gards når dei gjorde arbeidet, elles kunne det vere at han framleis finnast på Kvanbekksetra. Våningshuset står der framleis, medan ein del av dei andre husa er borte. Kanskje kan ein framleis sjå dei pløgde borda i taket som Halvor skriv om? Elles kunne ein spore opp etterkommarane etter snikkarane Johannes Talåsen og Ole Lunde og undersøkje om det kunne finnast ein plogbenk etter nokon av dei? Det er i alle fall grunn til å sjå for seg at det kan vere fleire plogbenkar å oppdrive i Trysil.
Livet på Kvanbekksetra
Vidare skriv Halvor om alle sider ved det å bu og drive ein slik gard som Kvanbekksetra. I boka er det kapittel som; Husmora og arbeidet hennar, Fjøsstellet, Mjølkestellet, Ysting, Brødbaking, Barnestell, Klevask, Framande, Handverkarar, Handverk av husens folk, Jakt og fangst og Fiske. Interessant lesing alt saman. Han skriv og om gardsdrifta gjennom eit år der han er inne på tømmerhogst, tømmerfløyting, tjørubrenning, neverløyping og liknande. Alt i alt ei fantastisk skildring av livet på ein slik gard. Det er ei bok som er anbefalt lesnad for deg som har interesse for arbeidslivet på ein gard på slutten av 1800-talet.
Plogbenk på garden Mortens i Varaholla i Trysil. Foto: Hans Peder Nyhuus
Gjennom dei åra vi har vore aktive i Norsk Skottbenk Union, og leita fram ulike kjelder om skottbenkar, rettbenkar, plogbenkar, føybenkar og strykebenkar i inn og utland, har vi gong etter gong erfart at når vi byrjar å undersøkje i eit område som tilsynelatande er ein kvit flekk på skottbenkkartet, så dukkar det alltid opp spennande saker. Fram til for 4 dagar sidan kunne det verke som om Trysil var ein slik kvit flekk på kartet. Vi fekk tips av aspirerande medlem i Norsk Skottbenk Union, Sjur Åsgård om ei dagbok frå 1932 som hadde med litt om bruk av plogbenk i Drevdalen. Då vart det tydeleg at det fanns ein lokal tradisjon. Etter litt god hjelp frå Bianca Wessel så har det kome for dagen ein gamal original plogbenk i Trysil. Det er Hans Peder Nyhuus som har teke bilete av benken som er frå garden Mortens i Varaholla i Trysil. Varaholla er ei grend vest i Trysil og garden Mortens er saman med Olas og Petters ein del av det som var vestigarden. Sjur Åsgård vil prøve å få målt opp den aktuelle benken og kome tilbake med meir detaljert informasjon etterkvart. Her er dei opplysningane eg har så langt.
Benken er 5,5 meter lang. Benken har tre sett med føter som er grada ned i ein slags syllstokk. Benken blir stramma med kilar, ein for kvar strekkfisk som går gjennom føtene. Prinsippet med å ha føtene tappa ned i ein langsgåande stokk som vert festa til golvet/underlaget har vi vore borti tidlegare på benkane som er dokumentert på Skottbenk frå Vedum i Fåberg og Skottbenk frå Ulsrud i Vestre Gausdal. Benken i Trysil finnast om lag 8 mil frå skottbenken vi har skrive om på Västagården i Lima.
Plogbenken er hengt opp og teke hand om på ein låve. Foto: Hans Peter Nyhuus
Ein anna lokal informant, Sven Pettersen, kan supplere med namnet langbenk på slike benkar. Han meiner det kan finnast fleire benkar i området. «I tillegg til not- og fjærhøvling ble de også brukt til spesialfalshøvling av båtbord, men også kanting, profil, renhøvling eller retthøvling av rot til topp bord. Bordene kunne vere håndkløyvde (urgammelt) eller fra sagstell eller oppgangssager. Ofte ble det brukt okshøvler, der to kunne holde i horna/håndtak på hver side av høvelen/langbenken. Var ganske effektivt! Skottbenk, ja, eller ble også kalt sk^ttubænk/langbenk i Trysil».
Ein bevart original benk er eit veldig godt utgangspunkt for nokon som vil snikre seg ein tradisjonell lokal plogbenk slik som Villa Wessel har vore inne på. Kanskje det også er aktuelt for Trysil bygdetun som ein del av Anno – museene i Hedmark å snikre seg ein eller fleire plogbenkar basert på denne flotte originale benken i Trysil. Eit eige plogbenkseminar kanskje? Uansett er vi veldig glade for å ha fått informasjon om denne lokale plogbenken i Trysil og takksam for at folket på Mortens i Varaholla har teke vare på denne kulturskatten slik at han framleis finnast. Mange er nok dei benkane som har fått ein ublid skjebne slik at dei ikkje lengre er blant oss?
Kai Johansen høvlar det fyrste bordet i sin nybygde skottbenk. Skottbenk er eit anna ord for plogbenk og biletet er med for å vise korleis ein plogbenk kan ha sett ut. Plogbenken som er nemnd i teksten under veit vi ikkje korleis har sett ut så han kan ha vore nokså ulik denne på biletet. Kai vart medlem i Norsk Skottbenk Union i 2017. Foto: Roald Renmælmo
Det har så langt vore stille om bruk av skottbenk i Trysil kommune som i dag er ein del av vårt nye storfylke; Innlandet. Kommunen har vore ein kvit flekk på kartet vårt. Heldigvis har det no kome fram kjelder som viser tydeleg at også Trysil er med på skottbenkkartet, noko anna ville sjølvsagt vore merkeleg. Det er frå før registrert ei kjelde som viser til skottbenk i nabokommuna Våler og to kjelder som viser til skottbenk i nabokommuna Elverum. (Elverum 1 og Elverum 2). Det er også registrert og målt opp ein flott gamal skottbenk på Västagården i Lima i Malungs kommun som er nabokommune med Trysil på svensk side. Det viser seg at vi finn skottbenkar, eller plogbenkar, alle stader berre vi undersøkjer godt nok.
Tidlegare denne veka hadde eigarane av Villa Wessel ei posting på Instagramkontoen sin der dei viste eit gamalt foto av huset sitt. I kommentarfeltet fekk dei spørsmål frå Norsk Skottbenk Union om dei kjente til lokale skottbenkar i Trysil. Det kom snart svar frå Sjur Åsgård at han visste om ein årboksartikkel frå årbok frå 1990 av Trysil og Engerdal museum der det var snakk om å høvle bord på plogbenken. Eg fekk god hjelp av Ellen Fauske Bleness på Anno Museum som spora opp og kopierte artikkelen for meg. Artikkelen heiter «Otto Bjørnbekks dagbok 1932» og er kommenterte dagboksnotatar som Otto skreiv året 1932 og etterlot seg i ei notisbok. Det er Finn Moen som fører artikkelen i penna og han er svigersonen til Otto.
Otto dreiv småbruket Stallheim i Drevdalen i Trysil der det verka som han fokuserte på å slå og hesje alle små og store utslåttar i området. Han gjorde også arbeid på eige hus på Stallheim og eg siterer:
«Ganske mye tid brukte de på å bygge og sette i stand våningshuset på Stallheim. Enkelte dager har notater som:
«Gjorde rammer rundt et glas i dag»,
– det er sikkert selve vinduskarmen det er snakk om.
Onsdag 5. oktober:
«Bar har hit plogbenken i dag, skal til å høvle breder og legge flattak i stua nu da.»
Denne plogbenken må vel være en slag lang høvelbenk til å høvle bord i, den var tydeligvis lang og uhandterling, for da de bar den tilbake til Bjørnbekk etter avsluttet arbeidet, har han en bemerkning om at;
«vi slet en hund, forstås».
De brukte noen få dager til å handhøvle bord til stuetaket, men hvorvidt de pløyde den, sier dagboka ingenting om. Det er senere spikret opp huntonitt i taket der, så det er vanskelig å få undersøkt det nå.
Torsdag 6. oktober sier dagboka:
«Jon og je har planhøvlet ca 40 bord i dag, – – – «. » (Finn Moen, Otto Bjørnbekks dagbok 1932, Årbok for Trysil og Engerdal 1990)
Jon var broren til Otto. På den tida dagboka skriv seg frå var det veglaust inn til Drevdalen så det må ha vore ein hard tur å bere plogbenken fyrst frå Bjørnbekk til Stallheim og så tilbake igjen. Eg er ikkje lokalkjent i området så det er mogleg eg kan ta feil, men når eg studerer på kartet så er det kring 1 km mellom Stallheim og Bjørnbekk. Det er ein bra tur når turen er i veglaust terreng og ein må bere ein plogbenk mellom seg. Eg tolkar det slik at det då har vore ein såpass skikkelig laga plogbenk at det var verdt turen fram og tilbake vurdert opp mot arbeidet med å snikre seg sin eige på plass på Stallheim? Å høvle 40 bord på ein dag er ein bra prestasjon, men eg tenkjer vel at å transportere plogbenken fram og tilbake står det enda større respekt av.
Eg kan oppsummere med at vi no har kjennskap til at det har vore brukt plogbenk på både Stallheim og Bjørnbekk i Trysil. Vi har også fått vite at folk kunne ta ganske lange turar for å hente med seg plogbenken for å få gjort eit stykke arbeid. Det vitnar om kor viktig benken var for å få gjort arbeidet.
Rettbenken på gården Søre Risteigen. Foto: Ivar Jørstad
I Veggli i Numedal ligger gården Søre Risteigen, en riktig gammal gård står det i Rollag bygdebok. Man antar at Risteigen har blitt delt i to allerede før svartedauden, så Søre Risteigen har en over 650 år lang historie. Gården har en stor tømmerlåve, og der inne står benken jeg har vært og sett på. Da jeg ringte nåværende eier, Berit Mogan Lindheim som har vokst opp på gården, og spurte om å få komme på besøk, kalte jeg benken for skottbenk. Hun må ha skjønt hva jeg mente, for hun kommenterte det ikke noe da. Men etter at vi hadde hilst på tunet, og jeg ble vist plassen den sto, gjorde Berit meg oppmerksom på at der på gården kalte de den for en rettbenk. Hun visste ikke noe spesielt om den, men den hadde stått der så lenge hun kunne huske.
Rettbenken på Søre Risteigen. Foto: Ivar Jørstad
Rettbenken på Søre Risteigen skiller seg litt ut fra de fleste andre benkene jeg kjenner fra før: Fire bukker holder langborda, det er to ulike typer: Endebukker med ett bein, og midtbukker med to. Benken er med to faste langbord med avstand på litt over 2″. Det vil si at det kan høvles 2 toms tykke bord, det passer bra med solide golvbord. Høyden er på 29″ eller 75,8cm. Bordet som skulle rettes ble festet av fem skruer. Benken er forholdsvis lang, med 215 norske tommer eller 562,5cm. I og med at endebukkene har ett midtstilt bein som ligger mellom langborda, vil man ikke kunne høvle bord som er lengre enn 207 norske tommer, drøyt 8 ½ alen eller 541cm. Men dette skulle være tilstrekkelig for å få laga både kledningsbord og golvbord på en gård. Gamlestua på gården er fra om lag 1640, mens tømmerlåven og toetasjes ny hovedbygning ble tømra opp omkring 1840. Da er det mulig at rettbenken er laga i forbindelse med at hovedhuset skulle ha golv eller når det skulle kles noen år seinere.
Rettbenken på gården Søre Risteigen. Foto: Ivar Jørstad
Jeg har tenkt at det var viktig å legge vrangsida av bordet mot skruene for at det ikke skulle bli merker på rettsida. Det rimer også om de har pløyd bord med høvler med land, da kommer landet på riktige sida, den sida man står.
Rettbenken på gården Søre Risteigen. Foto: Ivar Jørstad
Rettbenken er bygd i furu med skruer av bjørk.
Føttene på rettbenken har spiker som har vært slått ned i et golv for å stabilisere den, det kan tyde på at folket på gården har stått på låven, kanskje der benken står i dag.
Oppmåling av rettbenk fra Søre Rishagen. Ivar Jørstad
Oppmåling av rettbenk fra Søre Rishagen. Ivar Jørstad
Oppmåling av rettbenk fra Søre Rishagen. Ivar Jørstad
Oppmåling av rettbenk fra Søre Rishagen. Ivar Jørstad
Ryfylkemuseet er godkjent opplæringsbedrift. Og for tida er det Ådne Jordebrekk Fermann som er lærling hjå oss, på andre året. Han har fått i oppdrag å dokumentere ein strykebenk som vart meldt inn til museet. Det var eigaren som vart medviten om kva han hadde ståande etter å ha lese «Strykebenkjen», ein artikkel i 2015-årboka til Ryfylkemuseet, «Talande Ting». I denne samanhengen oppdaga Ådne at der stod ein heime på Tufteskog og. Den vidare teksten og foto er av Ådne, om ikkje anna er nemt.
Det er til nå funne 3 ulike skottbenkar i øvre Suldal, innanfor eit område kring 5 kilometer. Gardane Tufteskog, Roaldkvam og Nordmork har kvar sin.
Desse er ganske like i utsjånad. Dei er lagde av grovt materiale, der berre langborda er høvla. Det ein også ser er at det faste langbordet ikkje er felt inn i staven, men spikra inntil. Materialet som er brukt er furu, noko som var lett tilgjengeleg.
Tufteskog (Gnr 66, bnr 1)
Benken er 294,5 cm lang
Det faste langbordet er spikra inntil staven
Legg merke til hòlet i kvar fot, kva kan det være brukt til?
Tverroken er 2,5×10 cm, og er samanføyd inn i stavane ved hjelp av svalehale og spiker.
Benken på Tufteskog er forholdsvis kort i samanlikning til både den i Nordmork og Roalkvam med ei lengde på berre 294,5 cm. Den har mest sannsynlig blitt brukt til å skyte 4 alen lange bord. Høgden på benken er 82 cm, noko som gir ei god arbeidshøgde, samtidig som du får nok tyngde over høvelen.
Langbordet er 2,5×21 cm. Sjølve foten er 630 lang, med ei høgd på 8cm og tjukna på 10 cm. Stavane har ei høgd på 81 cm, der stavane som langbordet er festa i er 5×9 cm, medan dei to andre er 9x9cm. Legg merke til at den eine staven er bladskøyta med foten, medan den andre er tappa nedi foten. Mellom stavane oppe er det eit mellomrom på 18cm. Tverroken er 2,5×10 cm, og er samanføyd inn i stavane ved hjelp av svalehale og spiker. Det er to på kvar side.
Legg merke til hòlet i kvar fot, kva kan det være brukt til?
Det lause langbordet og kilar var ikkje funne, men det vart funnen ein skottokse med hol etter meier som kan ha vore brukt på denne benken.
Ut i frå folketeljing i 1900 er det truleg Knut T. Tufteskog (f. 1859) som har brukt denne, utifrå at han var tømmermann av yrke.
Roaldkvam (Gnr 65, bnr 1)
Langbordet har ei lengd på 390 cm
Tverroken er spikra inntil staven
Alle fire føtene er bladskøyta med foten.
Dei same likheitstrekka finn du i denne benken; bygd av grove materialar, det faste langbordet er spikra inntil staven og berre langborda er høvla.
Langbordet er på 390 cm, og har ei arbeidshøgde på 79 cm. Langbordet er i dimensjon 3×21 cm. Bredda mellom det faste, og det lause langbordet er 12 cm på det breiaste.
Staven har ei høgda på 79 cm og er 8×10 cm. Alle fire føtene er bladskøyta med foten. Foten er ca. 60 cm langt og er 5×10 cm. Tverroken er festa med svalehale på begge sider av staven.
Treverket som har vorte brukt i denne strykebenken er furu. Dette var det treverket det var mest av på garden, og det som dermed var mest brukt.
Verken kilar eller skotthøvel vart funnen på staden.
Nordmork (Gnr 69, bnr 1)
Frå Nordmark i øvre Suldal. Om lag 3 m lang og ei høgd på 78 cm. Foto: Ryfylkemuseet
Denne strykebenken er om lag 3m lang og har ein arbeidshøgde på 78 cm. Benken er av øksa materiale, noko som er ulikt i forhold til dei to andre i området. Den har også to knektar utanpå den eine staven som er noko usikkert kva det har tent til. Sjå og tidlegare bloggpost om Samanlikning av strykebenkar frå Suldal.
Samanlikning
I og med at desse benkene er innanfor eit område på 5 km, så er det ikkje mykje forskjellar og finne, og dei forskjellane som er, er ganske små. Dei har nok hatt same oppfatning om korleis ein strykebenk skal sjå ut.
Alle desse tre benkane er så å seie heilt like i oppbygning. Det er lite å skilje desse på. Noko som er likt er blant anna:
Det faste langbordet er ikkje felt inni staven, men spikra inntil
Material dimensjonen er nokså lik.
Tverrokane er felt inni med svalehale, og spikra fast.
Grovt materiale
Men det finnast ulikheiter også:
Benken i Roaldkvam er ca 90 cm lenger enn desse andre
Benken i Nordmark har knektar utpå staven på eine sida
Benken i Nordmark er av øksa materiale, medan desse andre er skorne på sirkelsag.
Studentane på tradisjonelt bygghandverk på NTNU har i tradisjonsfaglig fordypning i oppgåve å finne, registrere og måle opp ein lokal skottbenk frå sitt område. Student og medlem i unionen, Sven Hoftun, har posta sitt oppgåvesvar på bloggen med oppmåling av strykebenken i Hoftun. Etter han posta kom det inn spørsmål om korleis kilane kan ha sett ut og Sven svarar at det blir posta om ein tilsvarande benk frå same område som også har kilane bevart. Her følgjer tekst og dokumentasjon frå student Kjell Gunnar Haraldseid på Ryfylkemuseet.
Strykebenken på Øystad i Suldal. Foto: Kjell Gunnar Haraldseid
På garden Øystad i Suldal, Rogaland hadde de stående en strykebenk, lengde 319 cm, høyde cm 75 med originale kiler. Bukkane er laga av furu og alle delene er grovt tilhogde med øks, det er noe vannkant på enkelte deler. Stavene er 75 cm høye og blir bundet sammen med tverrbord som er felt inn i stavene med svalehale og spikret. Alle fellingene er grovt utført og ingen er helt like. Den ene foten har en tverrfot som har vært spikret i golvet.
Strykebenken sett fra enden med kilen på plass. Det er slått på et bord på begge bukkene for å gjøre kilegangen mindre. Foto: Kjell Gunnar Haraldseid
Langbordene er og laget i furu og har høvlet innside og topp men ellers grov overflate. På enden av langbordene kan man se spor etter bruk av øks. Det faste langbordet har en dimensjon på 3190 mm lengde, høyde 170 mm og tykkelse 25 mm. Det løse langbordet er likt bortsett ifra høyden som er 185 mm.
Spor etter felling eller kapping med øks. Foto: Kjell Gunnar Haraldseid
Det faste langbordet er ikke felt inn i staven men står på fot slik som det løse og er festet i staven med spiker. Foto: Kjell Gunnar Haraldseid
Tverrfot enkelt innfelt og grovt tilhogd mellom stavene.
Kilene er av furu, grovt laga og har noe vannkant og ulik lengde.
Arbeidshøyden på strykebenken er 75 cm og det er rundt 5 cm lavere enn det som vi finner på de andre benkene her i Suldal. Høyden gjør at man kommer godt over høvelen og får ført kreftene ned i arbeidsstykket. Lengden på benken gjør at man kan høvle 5 alna bord og ha litt lenge igjen på benken.
Norsk Skottbenk Union 