Golvplog til not. Denne er frå verktøyet i kista etter snikkaren Knut Larsen Høis, Høs-Knut. Foto: Roald Renmælmo
I Norsk Skottbenk Union har vi hatt eit klart fokus på sjølve skottbenken. Vi har på bloggen skrive litt om skottoksen som har ein nøkkelfunksjon i samband med bruken av skottbenken. Dei skriftlege kjeldene som omtalar skottbenken har gjerne fokus på høvling av golvbord og at det er det viktigaste bruksområdet til skottbenken. Då er det snakk om golvbord med not og fjør det er snakk om. Vi snakkar om å pløye golvbord og til det brukar vi golvplogar. Slike golvplogar er som regel i par, ein for not og ein for fjør, som sikrar at borda skal passe i hop. Det er mange ulike variantar av golvplogar og eg har skrive litt om golvplogane til Konrad Stenvold i Dividalen i Målselv i artikkelen, Handhøvling av golvbord, på jakt etter skottbenken, som ligg i litteraturoversikta på bloggen. Desse høvlane verkar saman med skottoksen og føreset at ein rettar bordkanten først med skottoksen og så pløyer anten not eller fjør.
Snikkaren Knut Larsen Høis, Høs-Knut (1799-1882), har etterlate seg ei kiste med verktøy som han og svigerbroen Jon Jonsen Sørgård (1796-1865) har laga og brukt. I kista er det fleire golvplogar og mellom desse eitt sett. Desse høvlane har ei høveltann som er sett saman av to delar slik at ein kan skyte beint og pløye i same operasjon. For meg verkar det å vere fornuftig sidan ein sparer eit verktøy og ein arbeidsoperasjon. Om ein skal høvle eit stort golv kan det utgjere ei stor innsparing av arbeid. Det føreset at høvelstålet og høvlinga fungerer bra under arbeidet.
Til venstre er nothøvelen frå kista til Høs-Knut. Midt på biletet er høvelståla, til venstre det gamle og til høgre ein nysmidd kopi. Emnet ved sida av høvelen er til den nye høvelen som er under produksjon. På benken ligg verktøy til merking av emnet, rissnål, gjervinkel, alenstokk og ripmot. Foto: Roald Renmælmo
Eg har starta arbeidet med å lage kopiar av golvplogane i kista til Høs-Knut. Dette arbeidet starta med å besøke smeden Mattias Helje og smi kopiar av høvelståla saman med han. Mattias har smidd ein del ulike høvelstål til meg tidlegare og var også med på seminaret vi hadde i Trondheim i haust. Han har derfor eit godt grunnlag for å smi slikt. Likevel er er det komplisert å lage eit sett med ploghøvelstål av denne typen. Det krev eit tett samarbeid mellom snikkar og smed undervegs i arbeidet.
I 1951 var Arne Berg ute på en av sine mange reiser for Norsk Folkemuseum. Han reiste rundt i Sør-Trøndelag for å komplettere tunet som går som Trøndelagstunet/ husmannsplassen ved museet. På Enlid i Budalen skaffet han et loft til museet. Det ble ført opp på museet året etter. En av forsendelsene fra Arne Berg dette året bestod av fem kolli. Han sendte en rettbenk, tre okshøvler og en jernskodd spade sørover. Gjenstandene var kjøpt fra Ola Svardal i Budalen. Skottoksene er i dag en del av utstillingen som er samlet i Trøndelagstunet/ husmannsplassen mens rettbenken står på Stigums magasin. De er dermed merket med NFL-kode som henviser til Landbrukssamlingen. Vi har sålangt ikke funnet fram til noen øvrige opplysninger om det innsamlede materialet. Men de fire gjenstandene utgjør en helhet; de passer sammen i et redskapskompleks. Og vi omtaler de derfor i lag i denne lille bloggartikkelen.
Rettbenk fra Budalen (NFL.16629) fotografert på Stigums magasin. Rettbenken består av faste retteplanker og det brukes skruer for å feste bordet. Merk fotarbeidet til fotografen. Foto og manipulering: Terje Planke, NF/Bygningsantikvarisk avdeling.
Beskrivelse av rettbenk fra Budalen
NFL.16629 Rettbenk fra Svardal, Budalen, Sør-Trøndelag er den eneste rettbenken vi kjenner til sålangt; som har to faste rettbord. Emnet settes i mellom rettbordene og festes med en gjenget treskrue. Benkens mål begrenser lengden og bredden på emnene, men kan ta full dybde ned til bakken. Benken ble oppmålt i skala 1:20 den 15.1.2014 av Terje Planke og Magnus Wammen, og vi har tatt noen bilder. Benken ble samlet inn til museet av Arne Berg i 1951. Budalen ligger øst for E6, mellom Berkåk og Støren. Brukene ligger på 400 til 600 meters høyde. Kommunen hadde på 1950-tallet noe over 500 innbyggere og er i dag en del av Midtre Gauldal kommune.
Oppmålt rettbenk
Strategiske mål: Den totale lengden er 437 cm, høyden varierer fra 70 til 75 cm ved benene (bukkene). Bredden mellom retteplankene er 5,5 cm ved bena, men er mindre på midten. Avstanden mellom bena er 375 cm men på grunn av en reparasjon av ene kilsporet/ nedtappingen som er sprukket kan det bare kantes bord på 370 cm. Dette gir nesten 6 alens bord. Bena stikker ut hver sin vei og stør således benken i hver sin retning.
Rettbenk fra Budalen (NFL.16629) fotografert på Stigums magasin. Foto: NF.
Dimensjoner i norske tommer: Retteplanker: 2 1/4″ x 6 1/2″, fot: 2″ x 13 1/2″ i topp og 4″ x 13 1/2″ i bunn.
Hull: Det er en rekke hull i retteplankene for gjengeskruer. På venstre side er det plass for en skrue. fra «baksiden». I midtområdet, 201, 238 og 276 cm er det tre plasser for treskruer fra «baksiden». I høyre felt er det tre treskrueplasser fra «framsiden» (300, 350 og 378 cm). På tegningen er hullene markert på følgende måte: o betyr gjennomgående, · betyr tett/ ikke gjennomgående, Ä betyr gjenget hull mens U betyr snitt, hull sett fra siden. Det er to dimensjoner på gjengehullene. De to store (helt til venstre, mot enden) er på 1 ½» mens de øvrige gjengehullene er på 1″. På de tre hullene helt til høyre er det boret hull tvers igjennom retteplanken på framsiden også.
Benet har sprukket i enden og benken holdes sammen med en skrue. Skruen øverst brukes til å feste bordet som skal skytes i rettbenken. Foto NF.
Materialer: Retteplankene og bena er i furu. Margen er lagt in på retteplankene. Plankene er håndsagde, noe som synes på ene yttersiden (baksiden på tegningen). Den ene yttersiden (framsiden på tegningen) ser vi er primært skrubbhøvlet og litt sletthøvlet.
Bruk: Ut fra lengden mellom bena kan vi slutte at de ikke har rettet lengre bord enn 3,7 meter på denne rettbenken. Det er relativt kort. Navnet Budalen og høyden over havet kan tyde på at dette er bureisningsområde og at det har vært relativt små bruk på stedet. Det ville i så fall passe med dimensjonen på benken. Alternativt kan det være til bruk for møbelsnekring. Skal det rettes av kortere emner kan en bruke de skruene som passer best for anledningen. Det kan også festes flere korte emner samtidig, om en har mange skruer.
Høvlene som hører til rettbenken er innført i museets protokoll som NFL.16625 Kanthøvel, NFL.16626 Fjærhøvel og NFL.16627 Nothøvel. Det er altså tre okshøvler. Alle tre høvelstokkene er i heltre bjørk.. Kanthøvelen er en enkel okshøvel med påspikrede meier eller sidelister slik at den kan brukes som rett- og slettokse Den mangler kile men har en intakt tann. De to andre; notoksen og fjæroksen er også laget i bjørk, men disse er helved uten løse sidelister. For å finne fram til en enkel oppmåling av disse henviser vi til lenken nederst i teksten. I det lenkede dokumentet finnes også en oppmåling av rettbenken.
Fjørhøvel. Foto NF.Kanthøvel. Foto NF.Nothøvel. Kilen står feilvendt for anledningen. Foto NF.
Navnet Rettbenk
NFL.16629 omtales som en Rettbenk i henhold til museets gjenstandsprotokoll. Hvorfor den har fått det navnet vet vi ingenting om. Høvlene fra samme gård er betegnet som kanthøvel, nothøvel og fjærhøvel. Vi tenker jo gjerne slik at vi retter flasken på et bord og kanter kanten ved skyting. Her er det altså en inkonsekvens i begrepsbruken, siden bordene kantes på rettbenken, men på den annen side blir jo bordene rette i kanten. Og siden Arne Berg var en språkbevisst kar er det sannsynlig at ordet kommer fra brukeren og ikke fra museet. Vi holder oss derfor til de begrepene vi har knyttet til gjenstandene. Et argument som taler for å bruke begrepet rettbenk er at det også dukker opp knyttet til et bilde som Arne Berg tok samme år, i samme dalføre (NF.04793-121). Her ser vi en mer normal utformet rettbenk. Hvorfor museet i dag har samlet inn den med faste retteplanker og ikke den som bare ble fotografert vet vi ikke noe om. Kanskje museets benk, med fiksert bredde mellom rettebordene ansett som mer alderdommelig og dermed mer interessant enn den vanlige typen?
Norsk rettbenkliga (det eneste rette)
Vi har ved gjentatte anledninger forsøkt å bli opptatt som medlemmer i rettbenkunionen. Etter våre studier på Stigums magasin og fotodatabasen ved Norsk Folkemuseum har vi besluttet å opprette «Norsk rettbenkliga» (som er det eneste rette) i motsetning til skottbenkunionen (for de mange skottende). Vi har dermed bestemt oss for å ta utgangspunkt i museets innsamlede materiale når vi nå lager oss to nye rettbenker. Denne prosessen kommer det mer om ved en senere anledning.
Høvelbenken, skottbenken og langbenken feirar jul saman i snikkarverkstaden på Lyngstad. Høvelbenken har fått retta av benkeplata og er klar for å gå inn i romjula og eit nytt år. Skottbenken har fått retta langborda og er også klar å vere med på det meste i tida framover. Dei tre benkane har og invitert dei høvlane dei omgås mest i det daglege. Høvlane har fått den kosten dei likar best, fersk høvelspon i den tjukna og bredda som dei likar best.
Langbenken, skottbenken og høvelbenken i snikkarverkstaden på Lyngstad. Foto: Roald RenmælmoHøvlane på høvelbenken har fått i seg «julemat». Frå venstre, pusshøvelen, sletthøvelen, skrubbhøvelen, smalskrubben og langhøvelen. Foto: Roald Renmælmo
Benkane og høvlane helsar god jul til alle snikkarbenkar og høvlar dei kjenner i Norden.
Det finnast ein del skottoksar, altså okshøvelen med meiar, som er laga slik at meiane er høvla ut av same trestykket som resten av høvelstokken. Slik som vi kan sjå på skottoksen på Dølmotunet i ein tidlegare post. Likevel er det nok meir vanleg å finne skottoksar som har meiar som er limt, nagla eller spikra på. Det er mykje enklare å lage høvlane på denne måten og så er det lettare å rette av solen når det må gjerast. Det er bare å demontere meiane, høvle solen, og feste meiane på nytt. Når meiane er laga av same stykket så er det berre med semshøvel ein kan rette solen.
Her er ein okshøvel frå garden Krokstad i Bardu i Troms. Høvelen ser ut som ein vanleg okshøvel og har nok vore brukt som det store delar av tida. Foto: Roald RenmælmoSolen av okshøvelen frå Krokstad i Bardu. Høvelen er 12″ (norske tommar) lang som er vanleg lengd på ein skrubbokse. På okshøvlar som har hatt påsette meiar som er nagla eller stifta så ser ein som regel hol langs kanten av solen etter det. Her er det ikkje spor etter slike. Foto: Roald Renmælmo
Okshøvlar har vore eit vanleg verktøy langt fram i tid. Også snikkarar som har byrja å arbeide lenge etter 2. verdskrigen har hatt okshøvel som eit vanleg verktøy. Det er lenge etter at det var slutt på den tida då skottbenkane var vanlege. Skottoksane med meiar var det ikkje bruk for når ein ikkje lengre høvla bord på skottbenken. Då er det meir enn ein snikkar som har fjerna meiane av den skottoksen og brukt han som vanleg okshøvel.
Okshøvelen frå Krokstad frå sida. Her kjem det fram hol etter naglar i sida, dei er markert med raude piler på biletet. Det tyder på at høvelen har vore brukt som skottokse på ein skottbenk. Hola er etter trenaglane som har festa meiane. Foto: Roald Renmælmo
Det er då som regel berre hol etter naglar eller spikar i enten solen eller sida på okshøvelen som kan avsløre om han har vore brukt som skottokse tidlegare. På den strykehøvelen som vi tidlegare har skrive om var det påspikra lister på sidene. Truleg har listene hatt liknande utforming som det også på okshøvelen frå Krokstad i Bardu. Det er altså truleg ein skottokse vi ser på bileta, spora er berre litt annleis enn dei vi vanlegvis finn på slike.
Smedane er på Sverresborg og prøver for første gong å høvle på skottbenk. Foto: Roald Renmælmo
For fleire av smedane var seminaret i Trondheim ei høve til å få eit første møte med skottbenken og høvlane som høyrer til. Vi starta med ein demonstrasjon av korleis dei ulike høvlane høyrer saman i arbeidet med å høvle flask og kant. Ein smal og grovstilt skrubbhøvel i starten, ein litt finare stilt sletthøvel, ein langhøvel og ein finstilt pusshøvel til slutt gir eit bra resultat og ein effektiv arbeidsmåte. For smedane var det nyttig å erfare at det er litt ulike krav til høvelståla til kvar av desse høvlane. Å smi eit godt stål til ein langhøvel eller pusshøvel er ikkje så lett som å smi eit smalt skrubbhøvelstål. Det er høge krav til slitestyrke på eggstålet på ein skrubbhøvel men stålet treng ikkje å vere heilt plant for å fungere. På ein pusshøvel blir det mykje enklare å få nøyaktig form på den skjerande eggen på stålet om stålet er mest mogleg plant.
Smedane fekk prøve seg på å høvle flask med okshøvel. Skrubbokse og slettokse vart prøvd ut. Foto: Roald Renmælmo
Først fekk smedane prøvd seg litt med okshøvel for å høvle flask på nokre prøvebord. Så fekk dei prøve seg på å høvle flask på golvbord og skyte desse i skottbenken. Dei som ikkje hadde prøvd slikt arbeid før var overraska over kor bra trehøvlane fungerte og kor bra det verkar med ein god skottbenk. Siste dagen fekk smedane gjort ferdig høvlane sine og prøvd dei ut. Nokre av smedane skulle rett heim og lage seg nokre fleire høvlar medan dei hadde arbeidsmåten friskt i minne. Det lovar godt for tilgangen på gode smidde høvelstål i tida framover.
Smiing av laminert høvelstål. Odd Inge Holmberget er oppslagar for Mattias Helje som brukar ein plansett for å få høvelstålet så flatt som mogleg. Foto: Roald Renmælmo
Smedane brukte ein lang dag i går i snikkarverkstaden og for å lære seg å lage høvel med eit sjølvsmidd stål. Mange av dei har ikkje laga høvel tidlegare så det er ein del nytt for dei fleste. Torsdagen starta med meir kjent arbeid i smia på NDR i Trondheim. På programmet står smiing av høvelstål. Smia som har vore gjennom ein del forbetringar av golv, smiavlar og luft. Dette gjorde arbeidet med smiing av laminerte høvelstål ein del enklare enn det var tidlegare. Laminerte høvelstål vil seie at emnet til høvelstålet er smijarn eller eitt meir moderne stål, gjerne eit konstruksjonsstål med lite karbon, eller ARMCO stål som er så godt som heilt fritt for karbon og andre legeringar. For å få god og kvass egg legg smeden på eit herdbart karbonstål i framkant på eine sida av stålet. Dette vert smisveisa saman og smidd ut til den forma høvelstålet skal ha.
Vi starta økta med å drøfte kva utfordringar dei ulike smedane har hatt med sine høvelstål tidlegare. At laminerte stål krummar seg under herding er ein gjengangar. Eggstålet og jarnet oppfører seg ulikt når høvelstålet vert nedkjølt. Vi drøfta ulike moglege tiltak for å minimere problemet. Å bruke tynnare eggstål, å krumme stålet motsatt veg før herding, å spenne opp høvelstålet under bråkjøling og å rette stålet før/under anløping var slikt som var drøfta. Smedane fekk sjølv erfare kor viktig det er at høvelstålet er ganske rett når ein skal tilpasse senga i kilegangen til høvelstålet.
Smiing av høvelstål i smia på NDR. Frå venstre Odd Inge Holmberget, Mattias Helje, Øystein Myhre og Jan Tommy Kirkholt. Foto: Roald Renmælmo
Det er heilt sentralt for medlemmane i Norsk Skottbenk Union at vi har eit godt samarbeid med smedar som kan levere høvelstål til dei ulike spesialhøvlane vi brukar i arbeidet vårt. Det er gjerne snakk om stål til golvplogar, semshøvel, plog, skottokse og profilhøvlar. Nokre stål skal ein sette opp med fil og må såleis ikkje vere for harde. Andre stål må filast til nøyaktig før herding og så herdast av smeden for å få nok slitestyrke. I tillegg treng vi benkehakar, killingfot, rissenåler og forskjellig verktøy som smedane kan levere.
Smedane som var med på seminaret i Trondheim var Odd Inge Holmberget, Torgeir Henriksen, Jon Dahlmo, Terje Anders Granås, Øystein Myhre, Mattias Helje, Jan Tommy Kirkholt, Patrik Jarefjäll og Ole-Andreas Fjær. I tillegg var metallurg og knivmakar Fredrik Haakonsen, snikkar Thor-Aage Heiberg, snikkar Tomas Karlsson og tømrar Oddmund Aarø med. Eg og Jarle Hugstmyr leia arbeidet med høvelmaking og utprøving av skottbenk. Vi delte fokuset på tre emne, høvelmaking, smiing av høvelstål og utprøving av ulike høvlar på skottbenk.
Smedane er samla i snikkarverkstaden på NDR og har begynt å merke opp emnet for å lage sin første eigenproduserte høvel. Foto: Roald Renmælmo
Smedsamlinga har starta i Trondheim. Vi har fått med oss dei aller fleste av dei smedane som har erfaring med å smi høvelstål og forskjellig verktøy til snikring. For at smedane skal få eit godt innblikk i kva som er viktig å tenkje på med smiing av høvelstål får dei lage sin eige høvel med sjølvsmidd stål. Utgangspunktet er eit emne av bjørk som vert merka og sponrom og kilegang tappa ut. Dei fleste fekk høvlane nokolunde klare til prøvehøvling i løpet av ein lang dag.
I morgon vert det eit fokus på smiing av høvelstål i smia på NDR før vi skal til Sverresborg. På Sverresborg får smedane ei innføring i metodikk i høvling og korleis dei ulike høvlane høyrer saman i ein arbeidsprosess. Høvling på skottbenk er sjølvsagt eit sentralt emne som alle skal få prøve.
Skottokse i samlinga på Dølmotunet i Tolga. Høvelen er stempla med bokstavane EI, truleg er det bokstavane til snikkaren som har laga og brukt høvelen. Han har ein fin raud farge i fernissen. Skottoksen er kring 12 » lang og kan høvle litt i overkant av 2″ bredde. Høvelen har meiane laga av same stykke som høvelstokken. Foto: Roald Renmælmo
Ein skottbenk utan skottokse eller andre høvlar med meiar er ikkje så lett å bruke. Derfor vil vi gjerne ha inn døme på høvlar som er brukt med skottbenken og som har meiar som skal gå nedpå langborda på benken. På Dølmotunet i Tolga er det ein fin samling med snikkarverktøy på eitt av lofta. Det er fleire golvplogar og skottoksar blant høvlane i samlinga. Skottoksar er som regel laga av ein okshøvel som ein har festa på lister som fungerer som meier. Vi finn ofte gamle okshøvlar som har spor etter at det har vore festa slike meiar og kan då sjå at dei har vore brukt som skottokse. Det er meir uvanleg å finne skottoksar som har meiane laga av same stykke som resten av høvelstokken. Det er eit litt komplisert arbeide å få høvla ut sporet mellom dei to meiane. Det er også mykje meir komplisert å få merka og tappa ut sponrom og kilegang på slike høvlar.
Den fint laga skottoksen er stempla med bokstavane -EI. Truleg er bokstaven E første bokstav i fornamnet til snikkaren og I er første bokstav i etternamnet. Eg har ikkje klart å identifisere snikkaren så langt, men det kan dukke opp nye opplysningar. Det er fleire høvlar med same stempel i samlinga på museet.
Undersida av skottoksen. Høvelen er laga av bjørk. Det er gjort eit særs fint arbeid med denne. Foto: Roald Renmælmo
Handtaka er grada inn og er felt inn så presis at dei er faste nok utan andre festemidlar. Kilen har ein anna farge i fernissen enn resten av høvelen. Kanskje den kan vere frå ein anna høvel eller er laga ny ved eit høve? Det er ein særleg fin raud farge i fernissen. Det er også ganske tydeleg at fargen ikkje er ein beis ettersom slitasjen får fram det lyse treverket og fernissen med farge berre ligg att i groper i overflata. Det er særleg tydeleg på undersida av handtaka der fargen berre står att i spora etter raspa som er brukt for å forme handtaka. Stålet ser ut til å vere smidd av ein lokal smed? Det er i alle fall ein skottokse til i samlinga på museet, den har også meiane laga av same stykke som resten av høvelstokken.
I artikkelen til Trond om strykebenk i Hordaland er det snakk om å høvle veggtømmer i strykebenken (skottbenken). Då er det skrive om ein strykehøvel (skottokse) som er forklart som ein stor okshøvel med land på kvar sida. For å høvle grove stokkar eller 2-3 bord på same tid så ligg det i korta at høvelen kan vere ganske stor. Slike store høvlar med lister (land eller meiar) for å brukast i skottbenk finnast på fleire museum. Frå Osterøy museum har eg eit døme på ein slik høvel som er kring 60 cm lang, kring 1 alen med andre ord. Museet har ei omfattande samling av verktøy som det er verdt å ta turen for å sjå.
Strykehøvelen på Osterøy museum i Hordaland har registreingsnummer OM 1392. Høvelen er kring 60 cm lang og kan høvle kring 5″ bredde. Høvelstokken er ca 6″ brei. Foto: Roald RenmælmoStrykehøvelen på Osterøy museum med målestokk på breidda. Høvelen har påsette lister som djubdestopp. Foto: Roald Renmælmo
Dette er med dei største strykehøvlane (skottokse) eg kjenner til. Med denne kan ein skyte 3 stk 5/4″ bord samtidig i skottbenken. Elles kan ein stryke tømmer til kring 5″ tjukke tømmerveggar med høvelen. Til vanleg er ikkje skottoksar (strykehøvlar) lengre enn 12-14 tommar så det er eit særsyn at dei er så lange som denne. Når to mann legg seg på og dreg denne så vil den store massen til høvelen hjelpe på for å kome gjennom store kvistar og slikt.
Me held på med restaureringa av løa i Viga, Hjelmeland, Rogaland. I den forbinding ynskte me å høvle kanten på golvborda for hand. Den gamle skottbenken vår (som såg ut som om den var nytta til sagekrakk) fekk nye langbord og me laga ein skottokse. Det er imponerande kor godt det går. Me skal og høvle kledningen når den tid kjem. Planlegg og å lage not- og pennhøvlar for skottbenk og…
Vår skottbenk er om lag 4300 mm lang og 800 mm høg.
På grunnlag av framifrå arbeid med å kartlegge lokale skottbenkar i Ryfylke og høvling av store mengder kledingsbord på skottbenk er Sven Hoftun teken opp som fullverdig medlem i Norsk Skottbenk Union. (kommentert av Roald)
Norsk Skottbenk Union 