Golvbord høvla på skottbenk, tidsbruk

Eg har tidlegare skrive om høvling av golvbord, legging av handhøvla golv, eldtørking av material til golvbord, vértørka material til golvbord og snikring av golvplogar. For å ha eit golv å prøve ut høvlane og arbeidsmåten på har eg valt å høvle og legge eit golv i rommet eg etterkvart skal bruke til verkstad. Eg kunne lagt heillengte bord på ca 5,5 meter, men ville heller prøve ut korleis det er å arbeide med kortare bord og skøyte alle borda i flakskøyt slik det er vanleg med bord med rot og toppavsmaling. Eg har delt golvet i to lengder slik at borda i eine enden vert 4 alen lange og borda i andre enden litt over 5 alen lange. Eg har høvla ferdig og spikra den halvparten av golvborda med lengd på 4 alen. Desse borda er høvla frå 5/4″ sirkelsaga bord som er kanta med rot/topp avsmaling på saga. Borda er flaskhøvla med skrubbokse og slettokse og pløgd. Dei fleste borda har not/not og fjør/fjør og lagt annakvar med rot topp. Undervegs i legginga av borda vart det snudd nokre bord for å få tvilsame kvistar og slikt nærare veggen der det vert lite slitasje.

Tidsbruk

Eg har tidlegare vore med og høvla golvbord i ulike restaureringsprosjekt. Typisk er det nokre få golvbord som skal høvlast for å erstatte råteskadde bord. Der det har vore snakk om å høvle litt mengder av slike bord har eg vore kursleiar for grupper av handverkarar som skal lære og øve seg på slik golvbordhøvling. Det har lite for seg å rekne på tida ein nybyrjar brukar på å høvle golvbord, sidan mesteparten av tida går til å prøve seg fram og øve seg. Sjølv har eg etterkvart såpass med erfaring med høvling, spesielt pløying av bord, at eg ville freiste å måle tidsbruken på høvling og legging av golvet. Utgangspunktet for denne første halvparten av golvborda var sirkelsaga og grovkanta bord (rot/topp skorne).

Eg har ikkje kome over mykje informasjon om kor stor produksjon ein handverkar hadde på høvling og legging av golv. Frå Ulvik i Hardanger har eg kome over ei lita skildring:

«I gamal tid bordkledde dei ikkje husi, på jamnen. No vart det vis å bordkleda òg. Å leggja tolv bord på ei timra var ein manns dagsverk, sa dei. Det gjekk no heller røke å bordkle, for ein slapp pløma. Men golvi vart det meir og meir til dei dei plømde. Å høvla, pløma og leggja ned seks firealningsbord i eit golv rekna ein til eit dagsverk å vera. (Ulv.)» (Opedal 1982)

I Ulvik, som Opedal viser til, var det vanleg med liggande sulagd kleding. Kledningsborda vart kanta parallelle, eller med liten avsmalning, og retta med høvel. Å «pløme» er å pløye borda med not og fjør. Å høvle og legge 6 bord som er 4 alen lang vart altså rekna som eit dagsverk. Han skriv ikkje noko om bordtjukne, bordbreidde, korleis borda var kanta, korleis borda var saga eller korleis ein gjorde for å få borda til å byggje like høgt frå åsane. Alt dette spelar inn på kor mykje tid ein brukar på høvling og legging.

Eg har med utgangspunkt i teksten til Halldor Opedal valt å høvle 6 bord i gongen og leggje dei med det same. Eg har arbeidd aleine og har tatt tida på dei ulike arbeidsoperasjonane sjølv. Arbeidet har derfor vorte meir oppdelt enn om eg skulle arbeidd uforstyrra, berre med tanke på produksjonen. Eg har derfor valt å ta tida på dei ulike arbeidsoperasjonane for kvart bord og så summere dette.

1. gruppe med 6 bord

Borda har avsmalning frå rot til topp og det smalaste bordet var 19 cm bredt i toppen og det breiaste bordet 28,5 cm bredt i rota.  Gjennomsnittleg breidd på dei 6 borda var 22,6 cm. Eg har summert måla lengd og breidde på borda for å få eit tal på arealet som kvart bord dekkjer. Det er forskjell på arbeidsmengda på smale og breie bord. Den smalaste bordet var 0,4817 m2 og det breiaste bordet 0,7059 m2. Gjennomsnittleg areal på borda var 0,5889 m2. Totalt areal på dei 6 golvborda er 3,5334 m2. På arbeidet med høvling av borda har eg delt inn arbeidet etter kva høvel eg brukar til arbeidet, skrubbokse, slettokse, nothøvel og fjørhøvel.

For å vise på ein oversiktleg måte korleis eg har rekna tid har eg stilt opp målingane i ein tabell med eit diagram som viser fordeling av tidsbruk for kvart bord. Annakvart bord har to fjører og annakvart bord har to noter slik det er vanleg på slike handhøvla golv. Difor vert det enten brukt nothøvel eller fjørhøvel på bordet.

Summert tidsbruk for kvart bord er slik, bord 1 – 23 minutt, bord 2 – 41 minutt, bord 3 – 18 minutt, bord 4 – 18 minutt, bord 5 – 26 minutt og bord 6- 32 minutt. Total arbeidstid for høvlinga er 2 timar og 38 minutt. Ein skulle tru bord 6 som det breiaste ville krevje mest arbeid med høvlinga, men i staden var det bord 2 som utmerka seg i så måte. Her var det høvling med slettoksen som gjorde utslaget i arbeidstid. Dette var på grunn av at bordet både var vindt og krumma under tørkinga. Om borda er nokolunde flate før ein tar til med høvlinga så sparar ein veldig mykje tid. Kvaliteten på materialen er altså avgjerande for tidsbruken. For alle 6 borda er summert tidsbruk for skrubboksehøvling 22 minutt, for slettoksehøvling 52 minutt, totalt 1 time og 14 minutt på sletthøvlinga. For tre av borda er summert tidsbruk for nothøvling 36 minutt og for fjørhøvling 48 minutt, totalt 1 time og 24 minutt på pløyinga. I effektiv produksjonstid på høvlinga har eg brukt om lag 45 min/pr. m2 golvbord.

Måling av tidsbruken på dei ulike delane av høvlinga, viser at pløyinga tar meir tid enn flaskhøvlinga. Pløyinga tar om lag like mykje tid på kvart bord, uavhengig av breidde på bordet. Breie bord tar litt lengre tid å høvle på flasken enn smale bord, men byggjer samstundes meir i bredda på golvet. Om borda er høveleg flate verkar det å vere ein fordel at borda er breie for å få mest mogleg areal med golvbord i høve til arbeidstida. Også når det gjeld tidsbruken på legging av golvet er det, i tidsbruk, liten skilnad på å legge breie og smale bord.

Korleis eg arbeider med legging og spikring av golvborda har eg skrive om i: Legging av handhøvla golv. Her har eg ikkje delt opp arbeidet i ulike undergrupper og tatt tida på dette. Eg har prøvd å arbeide løpande med dei 6 borda som eg har lagt i kvar omgang. Total tidsbruk på legging av dei fyrste 6 borda var i overkant av 3 timar i effektiv arbeidstid. Her brukte eg også litt tid på fotografering av arbeidet undervegs så arbeidet vart ikkje gjort heilt utan avbrekk. Det er ganske tydeleg at arbeidet med å legge og spikre borda tar lengre tid enn arbeidet med høvlinga. Med utgangspunkt i den materialen eg har arbeidd med er det overkommeleg å høvle og leggje 6 stk, 4 alen lange golvbord. Ein må likevel arbeide fokusert og jamnt for å ha ein slik produksjon. Med tidsmåling og fotografering av arbeidet ville det blitt ein veldig lang dag, eller to dagar, før eg fekk fullført arbeidet.

Golvhake

Under mitt siste besøk hos smeden Mattias Helje fekk eg han til å smi nokre kopiar av ein gamal golvhake som eg har fått tak i. Slike hakar finnast beskrive i ulike kjelder, men er ikkje så vanlege å finne. (eks. Bong 1906) Min har eg fått tak på ein brukthandel på Fauske i Salten, men eg kan ikkje seie noko sikkert om proveniens. Den originale haken er smidd av fleire mindre bitar som er smisveisa saman. Utgangspunktet for det var truleg at ein ikkje hadde store nok emne, eller at dei ville utnytte små bitar dei hadde liggande i smia? Vi valde å smi den av eit heilt emne sidan det ikkje burde vere gode grunnar noko anna.

Den eldste smia til Mattias er truleg tømra i fyrste halvdel av 1800-talet og er innreidd i tråd med korleis smiene var på denne tida. Avl, belg, smiste og verktøy er av gamle typar. Vi avslutta arbeidet med å smi golvhakane i denne smia for å sjå korleis belg og avl fungerer i gamalsmia. Eg tok opp nokre filmsnuttar som viser arbeidet i smia. Eg har sett dette saman til ein liten film som fangar opp litt av stemninga i ei slik smie.

Kjelder:

Bong, J. M. (1906). Byggnadssnickaren på landet, En handlegdning vid innlägging af golf och paneler, förfärdiande av trappor, fönster och dörrkarmar, olika slags dörrar, veranda m m, äfvensom åtskilliga därtilø behöfliga hyflar m fl verktyg. Norrköping: Johan Jönsons Boktryckkriactiebolag.

Opedal, Halldor. (1982). Gamle handverk i Hardanger : smedar, snikkarar, skomakarar, skreddarar : folkeminne.