Høvling av golvbord på skottbenk. Foto: Roald Renmælmo
Eg har tidlegare skrive ein del om dei funna eg gjort om skottbenken i spørjelistene om snikkarhandverket i Ord og Sed i Norsk folkeminnesamling. Eg rekna med at eg hadde gått gjennom alt av relevante svar i dette materialet i samband med min store gjennomgang og analyse. I førre veke var eg tilbake på Blindern saman med studentar i tradisjonelt bygghandverk, Terje Planke og smedstipendiat Øystein Myhre. Føremålet vårt var å gå gjennom andre spørjelister om smedhandverket, timbremannsyrket og husbygging. Også desse spørjelistene vart sendt ut på 1930-talet og inneheld mykje spennande materiale. Særleg for oss handverkarar er det veldig spennande å sjølv få lese gjennom kva våre forgjengarar har skrive og forklart om sitt handverk i for kring 80 år sidan. I gjennomgangen av dette materialet dukka det faktisk opp eit svar på spørjelista om snikkarhandverket mellom svara om timbremannsyrket. Det var svar frå Olav Furuset frå Jømna ved Elverum. Det har kome inn i 1946 og Olav skriv at han har samla inn stoffet i Bjølsetgrenda ved Jømna stasjon. Det tyder på at han skrive ned etter handverkarar som ikkje er namngjevne i svaret hans, men som han har vurdert som kunnskapsrike innan dette fagområdet.
Olav Furuset skriv dette som svar på spørsmålet om høvelbenken:
«Når dei arbeidte bord brukte dei plogbenk. Det var to stabber med eit skår i. I dette sette ein 2 plankar. Den eine feste dei i skårsida i stabben. Den andre var laus. Millom desse to plankane la dei bordet dei skulle arbeide. Så slo dei kilen mellom det lause bordet og sida på skåret i stabben. Fyrst teljet dei tå med øks det grøvste. Fyrst risse dei sjølvsagt op så dei hadde noko å halde seg ette. Etter teljinga skjøt dei tå resten med skjøtoksen. Skulde dei så laga pløyde bord brukte dei not og fjørplog. Etterpå strøk dei av kvasskantane med semshøvel. Nå dei så hadde laga staffen var dei ferdige med bordet.»
Det han nemner som plogbenk verkar å ha sett ut og verka noko tilsvarande som benken som eg har skrive om frå Lima i Sverige. Etter beskrivelsen var nok stabbane av noko liknande utforming. Beskrivelsen frå Jømna er nok den som geografisk ligg nærast Lima av alle spørjelistesvara i Norsk Folkeminnesamling. Det er ca 16 mil å kjøre mellom Lima og Jømna, men det har vore ein del kontakt og handel mellom folk i desse områda tidlegare. Det er derfor ikkje spesielt merkeleg at det er slektskap mellom skottbenkane (plogbenkane) i dette området. Artig er det også at Olav har med mange ord i forklaringa si om korleis benken vart brukt. Han får også med at dei brukte semshøvel til å stryke av kvasskantane. Dette er noko som eg har sett spor etter på gamle golvbord i Målselv og andre stader så det var artig å sjå at det også er beskrive i tekst.
Kanting av golvbord, eller som Olav Furuset skriv, «telje tå det grøvste med øks». Her er bordet snorslått med sotsnor for å få nokolunde rett kant. Foto: Roald Renmælmo
Denne benken ble laget under en samling på Røros i 2010, det var under denne samlingen at ideen om Norsk Skottbenkunion ble unnfanget. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Ole Jørgen kunne vore blant våre aller fyrste medlem sidan han var med då ideen om Norsk Skottbenk Union vart unnfanga. Han laga sin fyrste skottbenk i samband med kurset i bygging av skottbenk på Røros i 2010. Det er ikkje nok å ha laga sin eige skottbenk for å bli teken opp som fullverdig medlem i unionen. Ein må også sende inn dokumentasjon som blir publisert på bloggen. Dette siste har tatt litt tid for Ole Jørgen. Vi er glade for å ha fått inn søknaden om medlemsskap og ynskjer Ole Jørgen velkommen som medlem. Vi kjenner til ei rekke potensielle medlemmer som er i same situasjon som Ole Jørgen har vore i. Dei har laga seg skottbenk som er i bruk, men har gløymd å sende inn dokumentasjon for å bli tatt opp som medlem. I så måte kan Ole Jørgen vere eit førebilete som viser at det er viktig å bli tatt opp formelt som medlem sjølv om ein har vore i drift med skottbenken sin i lengre tid. Under følgjer teksten frå Ole Jørgen:
Det er blitt oppfordret om å skrive om egen skottbenk på denne bloggen for å kunne være fullverdig medlem, herved kommer mitt bidrag.
Benken er laget etter Jarle Hugstmyr sin benk, en skottbenk og arbeidsbenk på samme fot. Arbeidshøyden er 81 cm. og langplankene er 4.75 m. Den ytre planken er fast, den løse strammes med skrue. Skruen ble først laget med lånt verktøy på Røros, senere har Norsk Folkemuseum kjøpt gjengesnitt og tapp fra Tyskland, (Weiblen). 2,5″(62mm). Dette er laget i jern og er et godt fungerende verktøy. Gjengetappen er dreiet antar jeg, den er hul og det er tre hull som er boret i skrå i forhold til senter for å lage et skjær for gjengene. Nederst er det en styring med diameter 50mm. Gjengeryggen er slipt ned trappevis mellom hullene, for ikke å ta alt i ett kutt. Hulrommet i tappen slipper ut sponen. Dybden på gjengene er 8mm og fra topp til topp er det 13mm. I gjengesnittet er det to jern som skjærer skruen. Det første skjærejernet har en flate i bunnen, den siste er som en geisfuss. På den ene siden er det en flens som fungerer som styring, den har diameter 62mm. Det er viktig at skjærejernene er stilt riktig og at de er kvasse. Skruene ble gjenget opp på nytt for å gå bedre, de var noe trange. Det er blitt sagt at en kan smøre med rå linolje under arbeidet, det hjelper noe, men verktøyet blir grisete. Når jernene er kvasse går det greit tørt også. Med bruk av gjengetappen kan det ha en større hensikt å smøre, da er egg-vinkelen brattere og det blir lettere utriv i motveden, noe som motvirkes noe ved bruk av rå linolje. Til smøring av gjengene, om det er behov kan voks eller talg brukes. Mineralolje kan ødelegge treet over tid.
Benken står på verkstedet til Norsk Folkemuseum og er i bruk der. Gjengeverktøyet er også vært utlånt til Maihaugen og Sverresborg.
Gjengesnittet sett litt ovenfra. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Gjengesnittet sett nedenfra, skjærene skimtes. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Gjengetappen sett fra siden, de to første hullene er synlige. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Det siste hullet i gjengetappen, en ser hvordan ryggen er slipt ned foran hullet. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Fra tidligere har jeg en Skottokse, det vil si en okshøvel som det er satt meier på. Den er gjort i ask og med en 2,5″ tann med klaff fra Kongsberg. Tannen hadde jeg liggende.
Skottbenken har vært i bruk ved noen håndverksamlinger og den har avlet to skottbenker (rettebenker). Det er nok arbeidsbenken som har vært mest i bruk, men med to nye skottploger vil skottbenken kunne benyttes mer.
Skottoksen, meiene er skrudd på. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Skottbenken slik den står på verkstedet. Foto: Ole Jørgen Schreiner
De to nye skottplogene poserer. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Fjørplogen i arbeid. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Vi holder nå på med å montere et interiør fra midten av 1700-tallet og der mangler det gulv. Vi tenker å kopiere gulvet ut fra bilder og den beskrivelsen vi har og da vil skottplogene komme til nytte. Interiøret er fra Lie gård i Sandsvær utenfor Kongsberg, vi vet lite om bygningen den har stått i. Interiøret ble kjøpt av kunstindustrimuseet i 1897 og vært utstilt der før det kom til Norsk Folkemuseum i 1931. Her stod det oppmontert i bysamlingen fram til 1949 og har siden vært lagret. Nå er bysamlingen under rehabilitering og interiøret skal opp igjen som en del av utstillingen.
Notplogen i arbeid. Foto: Ole Jørgen SchreinerResultatet av høvlinga. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Norsk Folkemuseum 12.02 2016, Ole Jørgen Schreiner
Vi ynskjer Ole Jørgen velkommen som fullverdig medlem i Norsk Skottbenk Union. Vi er glade for å sjå at skottbenken er i aktiv bruk i museal verksemd på Norsk Folkemuseum. Spesielt artig er det å sjå at det blir laga gode høvlar til golvbordhøvling og at desse ser ut til å fungere godt.
Kurs i bygging av skottbenk slik som kurset i Mosjøen i haust fører gjerne til at nokre av deltakarane kvalifiserer til opptak som medlem i Norsk Skottbenk Union. Også kurs i høvling av golvbord viser seg no å ha tilsvarande effekt. Lars Velsand frå Gran på Hadeland var ein ivrig deltakar på kurs i høvling av golvbord på handverksdagane på Røros i 2014. Her hadde han med seg nokre fine golvplogar som vi har skrive om på bloggen. Desse er etter hans oldefar og truleg frå 1860-1880. Høvlane er så slitt at det er vanskeleg å få dei til å fungere saman. Etter kurset på Røros var planen å ta til med å høvle golvbord. Han har sendt meg tekst og bilete som viser at dette ser ut til å ha gått veldig bra så langt. Han har bygd seg skottbenk, eller skøttbenk som ein gjerne seier på Hadeland. Denne er kanskje den lengste operative benken i dag med sine vel 6 meter? For å få benken stiv nok har han laga benken med tre bukkar slik som ein kan sjå på fleire av dei gamle benkane vi har sett rundt om i landet. Her er bilete og tekst frå Lars.
Skøttbenk bygd av Lars Velsand. Benken har tre føter for å bli stiv nok for 6 meters lengde. Foto: Lars Velsand
Skøttbenk bygd av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
Skøttbenk bygd av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
Skøttbenk bygd av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
Skøttbenk bygd av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
«Utgangspunktet var kurs på Røros i høvling av golvbord. Vi har et fint hus fra ca. 1840, med en stor sal som ikke er innredet. Her ønsker jeg å legge golv på samme måte som det er gjort ellers i huset. Tømmeret ble skåret tidlig på våren 2014, i 6 m lengder. Stokkene ble gjennomskåret, kantene rettet på saga. Det ble brukt ei mobil båndsag.
Neste etappe var benken. Jeg har ikke funnet noen gammel skøttbenk her i området, men det finnes et bilde, tatt på Hadeland Folkemuseum, som viser en skøttbenk. Den har museet dessverre ikke klart å oppspore. Bildet er gjengitt i Hadeland Bygdebok, bind 4, og i Vår gamle bondekultur.
Min benk bygger på inspirasjon fra det jeg så på Røros, og bilder som er gjengitt i bloggen. Den er som bildene viser utstyrt med skruer. Gjenger fikk jeg skåret ved hjelp av utstyr hos en lokal snekker. Benken er 6 m lang, derfor har jeg laget tre bukker for å få den mest mulig rett og stødig. Det har ikke vært nødvendig å montere skråband for å stive den av. Arbeidshøyden er 85 cm.
Jeg har en del gamle høvler etter min oldefar, de må være fra rundt 1860-80. Det er et par golvploger, som du har avbildet og kommentert tidligere. De er ganske slitt, så jeg laget en kopi av den ene, nothøvlen. Jeg tenker å bruke løs fjør, for å utnytte bordbredden maksimalt.
Golvplog snikra av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
Golvplog snikra av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
Golvplog snikra av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
Golvplog snikra av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
Jeg har nå høvlet ca. 30 kvm av de vel 4o som jeg trenger, så jeg begynner å finne teknikken. Benken fungerer fint, høvlen likeså. Det største problemet er kvist i kanten, på enkelte bord finnes dessverre det. Jeg legger ved noen bilder som viser hvordan det hele ser ut. Det blir spennende å se hvordan de brede golvbordene vil te seg, noen er opp til 35 cm brede i rota. Jeg bor på Skirstad i Gran på Hadeland. Jeg har drevet som bonde i mer enn 40 år, så da er det ikke til å unngå at en også må fuske litt i snekkerfaget. Noen fagutdannelse som snekker har jeg ellers ikke.
Ellers er det flere hus her på garden med handhøvlede bord og planker, og min respekt for tidligere tiders handverkere øker i takt med den flishaugen jeg sjøl produserer.»
Skøttbenk bygd av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
Med dette ynskjer vi Lars Velsand velkommen som medlem i Norsk Skottbenk Union. Sjølvsnikra skøttbenk, golvplog og 30 kvadratmeter golvbord er ein utmerka søknad om medlemsskap. Det er ikkje mange fagutdanna snikkarar som kan skilte med slike bragder. Vi håpar dette kan inspirere fleire i denne regionen til å snikre seg skottbenk (eller skøttbenk) og ta opp tradisjonen med å høvle seg golvbord. Det er ein god måte for å vise respekt for handverkarane før oss, som Lars skriv.
Halvparten av golvet er lagt i rommet. Denne første halvparten er høvla av sirkelsaga bord. Totalt er det 21 stk, bord som er 4 alen lange (251, 5 cm) og byggjer 4,33 meter i bredda. Foto: Roald Renmælmo
Eg har tidlegare skrive om høvling av golvbord, legging av handhøvla golv, eldtørking av material til golvbord, vértørka material til golvbordog snikring av golvplogar. For å ha eit golv å prøve ut høvlane og arbeidsmåten på har eg valt å høvle og legge eit golv i rommet eg etterkvart skal bruke til verkstad. Eg kunne lagt heillengte bord på ca 5,5 meter, men ville heller prøve ut korleis det er å arbeide med kortare bord og skøyte alle borda i flakskøyt slik det er vanleg med bord med rot og toppavsmaling. Eg har delt golvet i to lengder slik at borda i eine enden vert 4 alen lange og borda i andre enden litt over 5 alen lange. Eg har høvla ferdig og spikra den halvparten av golvborda med lengd på 4 alen. Desse borda er høvla frå 5/4″ sirkelsaga bord som er kanta med rot/topp avsmaling på saga. Borda er flaskhøvla med skrubbokse og slettokse og pløgd. Dei fleste borda har not/not og fjør/fjør og lagt annakvar med rot topp. Undervegs i legginga av borda vart det snudd nokre bord for å få tvilsame kvistar og slikt nærare veggen der det vert lite slitasje.
Golvborda er spikra med synleg smidd spikar. Spikaren er smidd av Mabäcker byggnadssmide i Dalsland i Sverige. Det er ein spikar for kvar tilfarar på kvart bord. Foto: Roald Renmælmo
Tidsbruk
Eg har tidlegare vore med og høvla golvbord i ulike restaureringsprosjekt. Typisk er det nokre få golvbord som skal høvlast for å erstatte råteskadde bord. Der det har vore snakk om å høvle litt mengder av slike bord har eg vore kursleiar for grupper av handverkarar som skal lære og øve seg på slik golvbordhøvling. Det har lite for seg å rekne på tida ein nybyrjar brukar på å høvle golvbord, sidan mesteparten av tida går til å prøve seg fram og øve seg. Sjølv har eg etterkvart såpass med erfaring med høvling, spesielt pløying av bord, at eg ville freiste å måle tidsbruken på høvling og legging av golvet. Utgangspunktet for denne første halvparten av golvborda var sirkelsaga og grovkanta bord (rot/topp skorne).
Eg har ikkje kome over mykje informasjon om kor stor produksjon ein handverkar hadde på høvling og legging av golv. Frå Ulvik i Hardanger har eg kome over ei lita skildring:
«I gamal tid bordkledde dei ikkje husi, på jamnen. No vart det vis å bordkleda òg. Å leggja tolv bord på ei timra var ein manns dagsverk, sa dei. Det gjekk no heller røke å bordkle, for ein slapp pløma. Men golvi vart det meir og meir til dei dei plømde. Å høvla, pløma og leggja ned seks firealningsbord i eit golv rekna ein til eit dagsverk å vera. (Ulv.)» (Opedal 1982)
I Ulvik, som Opedal viser til, var det vanleg med liggande sulagd kleding. Kledningsborda vart kanta parallelle, eller med liten avsmalning, og retta med høvel. Å «pløme» er å pløye borda med not og fjør. Å høvle og legge 6 bord som er 4 alen lang vart altså rekna som eit dagsverk. Han skriv ikkje noko om bordtjukne, bordbreidde, korleis borda var kanta, korleis borda var saga eller korleis ein gjorde for å få borda til å byggje like høgt frå åsane. Alt dette spelar inn på kor mykje tid ein brukar på høvling og legging.
Endeveden av golvborda med pløyinga synleg. Foto: Roald Renmælmo
Eg har med utgangspunkt i teksten til Halldor Opedal valt å høvle 6 bord i gongen og leggje dei med det same. Eg har arbeidd aleine og har tatt tida på dei ulike arbeidsoperasjonane sjølv. Arbeidet har derfor vorte meir oppdelt enn om eg skulle arbeidd uforstyrra, berre med tanke på produksjonen. Eg har derfor valt å ta tida på dei ulike arbeidsoperasjonane for kvart bord og så summere dette.
1. gruppe med 6 bord
Borda har avsmalning frå rot til topp og det smalaste bordet var 19 cm bredt i toppen og det breiaste bordet 28,5 cm bredt i rota. Gjennomsnittleg breidd på dei 6 borda var 22,6 cm. Eg har summert måla lengd og breidde på borda for å få eit tal på arealet som kvart bord dekkjer. Det er forskjell på arbeidsmengda på smale og breie bord. Den smalaste bordet var 0,4817 m2 og det breiaste bordet 0,7059 m2. Gjennomsnittleg areal på borda var 0,5889 m2. Totalt areal på dei 6 golvborda er 3,5334 m2. På arbeidet med høvling av borda har eg delt inn arbeidet etter kva høvel eg brukar til arbeidet, skrubbokse, slettokse, nothøvel og fjørhøvel.
Skottbenken og høvelbenken eg nytta til høvling av golvborda. På høvelbenken høvla eg med skrubbokse og slettokse. På skottbenken høvla eg med nothøvel og fjørhøvel. Eg har skrive om verktøyet som er brukt tidlegare. Foto: Roald Renmælmo
For å vise på ein oversiktleg måte korleis eg har rekna tid har eg stilt opp målingane i ein tabell med eit diagram som viser fordeling av tidsbruk for kvart bord. Annakvart bord har to fjører og annakvart bord har to noter slik det er vanleg på slike handhøvla golv. Difor vert det enten brukt nothøvel eller fjørhøvel på bordet.
Tabell og diagram over tidsbruken på høvling av dei fyrste 6 golvborda. Borda var 4 alen lange, med litt overmål for reinkapping. Den grove kapplengda var på 2,6 meter og areal og slikt er rekna ut frå dette sidan det er denne lengda som vert høvla.
Summert tidsbruk for kvart bord er slik, bord 1 – 23 minutt, bord 2 – 41 minutt, bord 3 – 18 minutt, bord 4 – 18 minutt, bord 5 – 26 minutt og bord 6- 32 minutt. Total arbeidstid for høvlinga er 2 timar og 38 minutt. Ein skulle tru bord 6 som det breiaste ville krevje mest arbeid med høvlinga, men i staden var det bord 2 som utmerka seg i så måte. Her var det høvling med slettoksen som gjorde utslaget i arbeidstid. Dette var på grunn av at bordet både var vindt og krumma under tørkinga. Om borda er nokolunde flate før ein tar til med høvlinga så sparar ein veldig mykje tid. Kvaliteten på materialen er altså avgjerande for tidsbruken. For alle 6 borda er summert tidsbruk for skrubboksehøvling 22 minutt, for slettoksehøvling 52 minutt, totalt 1 time og 14 minutt på sletthøvlinga. For tre av borda er summert tidsbruk for nothøvling 36 minutt og for fjørhøvling 48 minutt, totalt 1 time og 24 minutt på pløyinga. I effektiv produksjonstid på høvlinga har eg brukt om lag 45 min/pr. m2 golvbord.
Måling av tidsbruken på dei ulike delane av høvlinga, viser at pløyinga tar meir tid enn flaskhøvlinga. Pløyinga tar om lag like mykje tid på kvart bord, uavhengig av breidde på bordet. Breie bord tar litt lengre tid å høvle på flasken enn smale bord, men byggjer samstundes meir i bredda på golvet. Om borda er høveleg flate verkar det å vere ein fordel at borda er breie for å få mest mogleg areal med golvbord i høve til arbeidstida. Også når det gjeld tidsbruken på legging av golvet er det, i tidsbruk, liten skilnad på å legge breie og smale bord.
For å halde borda på plass under spikring har eg fått Mattias Helje til å smi kopiar av ein gamal golvhake som eg har fått tak i. Foto: Roald Renmælmo
Korleis eg arbeider med legging og spikring av golvborda har eg skrive om i: Legging av handhøvla golv. Her har eg ikkje delt opp arbeidet i ulike undergrupper og tatt tida på dette. Eg har prøvd å arbeide løpande med dei 6 borda som eg har lagt i kvar omgang. Total tidsbruk på legging av dei fyrste 6 borda var i overkant av 3 timar i effektiv arbeidstid. Her brukte eg også litt tid på fotografering av arbeidet undervegs så arbeidet vart ikkje gjort heilt utan avbrekk. Det er ganske tydeleg at arbeidet med å legge og spikre borda tar lengre tid enn arbeidet med høvlinga. Med utgangspunkt i den materialen eg har arbeidd med er det overkommeleg å høvle og leggje 6 stk, 4 alen lange golvbord. Ein må likevel arbeide fokusert og jamnt for å ha ein slik produksjon. Med tidsmåling og fotografering av arbeidet ville det blitt ein veldig lang dag, eller to dagar, før eg fekk fullført arbeidet.
Golvhake
Under mitt siste besøk hos smeden Mattias Helje fekk eg han til å smi nokre kopiar av ein gamal golvhake som eg har fått tak i. Slike hakar finnast beskrive i ulike kjelder, men er ikkje så vanlege å finne. (eks. Bong 1906) Min har eg fått tak på ein brukthandel på Fauske i Salten, men eg kan ikkje seie noko sikkert om proveniens. Den originale haken er smidd av fleire mindre bitar som er smisveisa saman. Utgangspunktet for det var truleg at ein ikkje hadde store nok emne, eller at dei ville utnytte små bitar dei hadde liggande i smia? Vi valde å smi den av eit heilt emne sidan det ikkje burde vere gode grunnar noko anna.
Mattias har fleire smier som er innreidd på forskjellig vis. Dette er den nyaste og det er her han arbeider til vanleg. Her vart det meste av arbeidet med golvhakane gjort. Foto: Roald RenmælmoUtgangsemnet var eit rundt jarn som vart bøyd til ein skarp 90 graders knekk. Foto: Roald RenmælmoEmnet vart så smidd ut til ferdig fasong. Foto: Roald Renmælmo
Den eldste smia til Mattias er truleg tømra i fyrste halvdel av 1800-talet og er innreidd i tråd med korleis smiene var på denne tida. Avl, belg, smiste og verktøy er av gamle typar. Vi avslutta arbeidet med å smi golvhakane i denne smia for å sjå korleis belg og avl fungerer i gamalsmia. Eg tok opp nokre filmsnuttar som viser arbeidet i smia. Eg har sett dette saman til ein liten film som fangar opp litt av stemninga i ei slik smie.
Kjelder:
Bong, J. M. (1906). Byggnadssnickaren på landet, En handlegdning vid innlägging af golf och paneler, förfärdiande av trappor, fönster och dörrkarmar, olika slags dörrar, veranda m m, äfvensom åtskilliga därtilø behöfliga hyflar m fl verktyg. Norrköping: Johan Jönsons Boktryckkriactiebolag.
Opedal, Halldor. (1982). Gamle handverk i Hardanger : smedar, snikkarar, skomakarar, skreddarar : folkeminne.
De som har vore med ei stund på bloggen har kanskje danna seg eit bilete av korleis ein arbeider med skottbenk i praksis? På eit par tidlegare postar om skottbenk og golvbordhøvling har eg fått spørsmål om å legge ut litt film som viser arbeidsmåten. Eg har gjort nokre enkle opptak av høvling som eg har klipt saman for å gi eit inntrykk av arbeidsmåten. Dette har eg lagt på youtube og lenka til det her i denne posten. Eg håpar det kan gjere bruken av skottbenken meir forståeleg. Dette er meint som eit første forsøk på å vise korleis eg pløyer golvbord. Kom gjerne med innspel på korleis det kan gjerast betre. Det er mogleg å legge inn kommentarar og slikt, men det krev litt meir arbeid og planlegging. Bruk kommentarfeltet til innspel eller send til meg på e-post.
Materialen til golvborda eg høvlar er furu som eg sjølv har plukka ut på rot i ulike skogsområde her i Målselv. Furuene er først og fremst plukka ut på grunnlag av ei visuell vurdering av stamme og krone. Til golvbord vil eg helst ha ein nokolunde bein og rund stamme. Dimensjonen kan variere men eg har prøvd å ta ut tre som har 10-12″ diameter i toppen på ein rotstokk som er kring 6 meter lang. Det er ein fordel med lite og/eller små kvist i rotstokken. Tørrkvist kan også vere ei utfordring. Nokre fine andrestokkar kan også bli til bra golvbord men desse får eg sjeldan på 6 meters lengde i skogane i Målselv. Då vert dei kappa på fall som det heiter. Eg kappar dei på ein stad der det høver med toppdiameter, kvist eller avsmaling. Dei må berre vere lange nok til å passe med dei kortaste golvborda. I mitt fall er det 2,5 meter. Til golvbord bryr eg meg ikkje i så stor grad om furuene er vinde eller solvinde (hørevridd eller venstrevridd) i veden. Golvbord som er 5/4″ tjukke kan som regel rettast nok i høvlinga og spikrast ned på åsane eller tilfararane sjølv om dei har vinna seg under tørking.
Når eg leitar tømmer er det gjerne i område der eg veit at det finnast furu av den kvaliteten eg er ute etter. Det er sjeldan å finne heile bestand med god kvalitet på tømmeret. Eg plukkar då ut dei furuene som eg vurderer som høvelege til mitt føremål og merkar desse med band slik som Siv Holmin har gjort her. Nokre gongar kan eg sjølv hogge tømmeret, andre gongar er det skogeigaren sjølv som høgg og driv fram. Eg tar ut berre dei trea eg treng og lar resten stå. Foto: Roald RenmælmoBord som er saga av tømmer som er vindt, altså høgrevridd, vil få motved på høgre side og medved på venstre side. Her er det markert med piler med blyant. Når eg høvlar slike bord ser eg med eint gong på strukturen i overflata på bordet at veden går mot den retninga eg høvlar. Biletet er tatt med baklys frå vindauget og då vert det skygge av fibrane som står opp i høgre side av bordet. Venstre side ser glattare ut. Dette bordet er saga på ei sirkelsag som gir jamn fin skuroverflate. Bord saga på oppgangssag vert mykje tydelegare enn det vi ser på dette bordet. Kvisten vi ser i biletet er ein svartkvist. Heldigvis er den ikkje av den lause typen, men ein som sit fast i bordet. Foto: Roald Renmælmo
Bord som er vinne eller solvinne kan gjerne vri seg under tørk. Dette er eit vinnt bord sett frå enden. Når slik vinning blir for kraftig blir det vanskeleg å få høvla det slett. Foto: Roald Renmælmo
Sett frå sida ser vi at bordet løftar seg frå benken med kring 1″ i høgre bakkant når det er spennt opp med ei tvinge flatt med benken i framkant. Foto: Roald Renmælmo
På høgre side av margen riv høvelen i motveden på vinne bord. Om borda er solvinne blir det tilsvarande på venstre side av margen. Det blir verst utriving med grovstilt høvel med stor sponåpning. Det går an å stille skrubboksen litt finare for å begrense utrivinga. Kvasst høvelstål er uansett det viktigaste for å redusere slik utriving. Foto: Roald Renmælmo
Ein god slettokse kan gi eit bra resultat i overflata på bordet sjølv om ein høvlar motved. Tørr material og kvass høveltann er viktig for å få eit godt resultat. Sjølvsagt må høvelen fungere godt elles også. Foto: Roald Renmælmo
Tømmeret eg har tatt ut er saga til 5/4″ bord med rot/topp avsmaling. Desse borda skal brukast til kledingsbord, takbord og golvbord. I utgangspunktet tenkjer eg meg å bruke alle dei borda som er mogleg å bruke. Eg vil helst ikkje sortere ut bord unødig. Eg tenkjer meg at handverkarane som bygde hus i den tida eg undersøkjer, det meste av 1800-talet, kanskje ikkje hadde høve til å velje bort så mykje material? Korleis sorterer ein då dei ulike kvalitetane bord til ulike typar bruk? Eg vil helst ha takbord utan kvist som gir lekkasje og samstundes med mest mogleg alved. Eg vil helst ha kledingsbord som er sterke og med mest mogleg alved. Til golvbord har eg difor plukka ut bord med lite alved og med ein del kvist. Eg vil prøve ut kor grensa går for kva bord som kan nyttast til golvbord utan at eg kjenner meg ukomfortabel med resultatet.
Ein del kvist treng ikkje å vere noko større problem. Det er verre når kvisten er av typen laus svartkvist. Slike har ein tendens til å ramle ut under høvling. Er det kvist heilt i kanten av bordet går det an å hogge bort litt meir ved i kanten for å kome inn på heil ved. Er det fjørkvist i flata på bordet kan dette vere verre. Mange av borda eg har tatt ut til golvbord er saga langt ut i stokken. Då har dei gjerne laus tørrkvist nær midten. Eg vil ikkje ha hol i golvet mitt så eg prøvar ut ein måte for å reparere slike bord. Arbeidsmåten har eg tenkt meg fram til på eige hand. Tilsvarande spunsar har eg sett i golv frå slutten av 1800-talet men då kan det vere vanskeleg å vite om det er seinare reparasjonar eller gjort slik eg viser under. På slutten av 1800-talet var det truleg anten hornlim (beinlim) eller kaseinlim som var vanleg brukt til slike reparasjonar som dette. Eg har ikkje gjort eit stort poeng av val av lim og har tatt det limet som eg hadde lettast tilgjengeleg på verkstaden.
Furukvisten som er levande sit fast i veden. Den kan vere ekkel å høvle men kan gi eit bra resultat. Kvist som har vore død lenge medan furua har vokse gir kvist slik som dette. Det kallast svartkvist. Svartkvisten kan vere delvis fast, i alle fall i ei side av bordet. Her har kvisten ramla ut under høvling. Her kan eg høvle ned kanten ekstra og høvle fjør på bordet og såleis fjerne det meste av holet etter kvisten. Foto: Roald Renmælmo
Svartkvist som ikkje ligg i kanten av bordet. Her blir det ikkje problem med pløyinga. Om kvisten sit fast kan bordet nyttast. Denne kvisten er laus. Saman med tre andre tilsvarande kvistar var denne med å sørgje for at eg kasserte bordet til golvbord. Foto: Roald Renmælmo
Svartkvist med råte går gjerne i oppløysing under høvling. Slike kvistar treng ikkje å lage hol gjennom bordet. I dette bordet var det berre ein slik kvist så eg valde å lage ein reparasjon. Foto: Roald Renmælmo
Eg lagar til ein trebit som er tjukk nok til å fylle holet etter kvisten og stor nok til å dekke holet. Kvalitet og årringgmønster kan gjerne vere tilsvarande som bordet. Foto: Roald Renmælmo
Eg har høvla sidene på spunsen litt skrå slik at han er konisk og vil fylle holet eg skal tappe ut. Eg spenner fast spunsen over staden eg skal felle han inn og merkar rundt sidene. Foto: Roald Renmælmo
Det er merka ferdig for uthogging av hol for spunsen. Pass på kva veg spunsen skal stå. Foto: Roald Renmælmo
Eit kvasst tappjarn og ei klubbe trengs for å hogge ut holet. Foto: Roald Renmælmo
Holet er ferdig hogd ut. For å få ei god flate i botn kan ein bruke ein grunnhøvel for å jamne det siste. Foto: Roald Renmælmo
Eg fyller holet og sidene med lim. Her brukar eg vanleg kvitlim men lim som fyller ut holrom kan vere ein fordel. Foto: Roald Renmælmo
Eg set på ei kraftig tvinge og spenner fast spunsen. Pass på at spunsen ikkje er for trong. Bordet kan sprekke. Foto: Roald Renmælmo
Etter at liminga av spunsen har tørka høvlar eg ned til rett høgd med skrubboksen. Foto: Roald Renmælmo
Her er høgda grovjustert med skrubboksen. Foto: Roald Renmælmo
Eg høvlar over til slutt med slettoksen. På siste høveltaka høvlar eg heile flata på bordet med slettoksen. Merk at dette må gjerast før pløying av bordet. Foto: Roald Renmælmo
Den ferdige spunsen vert synleg men gir ei slett og fin overflate. Tilsvarande spunsar har eg sett i nokre golvbord frå slutten av 1800-talet. Framgangsmåten har eg prøvd meg fram til sjølv. Foto: Roald Renmælmo
Eg har kome tilbake til Målselv etter ei veke på Røros der eg har undervist i høvling og legging av golv på Håndverksdagane. Det var heile 18 deltakarar på mitt kurs så det ble ganske fullt i Raugarasjen i Kurantgården. Det var stort sprik i gruppa av deltakarar frå erfarne snikkarar, til dei som så vidt hadde prøvd å høvle på sløyden på skulen. Heldigvis er det å høvle på skottbenk noko dei fleste får til etter ei lita innføring og litt prøving. Så lenge høvlane fungerer og er justert så går høvlinga bra. Etter eit par dagar med høvling verka alle som vante snikkarar der dei drog okshøvelen. Det har tidlegare vore kurs i bygging av skottbenk på Røros. Såleis hadde vi tre nybygde skottbenkar med på kurset, i tillegg til den gamle skottbenken frå Nereng på Tynset.
Til venstre held to av deltakarane på og høvlar flask på ein høvelbenk. Nokre av benkane var i høgste laget (85 cm) til slik høvling som vi dreiv med. Til høgre held ein på og skyt kant med skottoksen på skottbenken. Foto: Roald RenmælmoPå kurset hadde vi ei kortfatta innføring i høvelmaking. Nokre av deltakarane fekk arbeidd med å lage seg høvlar og modifisert høvlar dei hadde laga tidlegare. Foto: Roald RenmælmoVi brukte to ulike sett med ploghøvlar til golvbord og panel. Dei nyaste golvplogane mine vart brukt til pløying av golvborda som var 1 ½» tjukke. Her er fjørhøvelen. Foto: Roald RenmælmoEit hus, som var bygd på eit tidlegare kurs, vart panelt og spikra golv i. Her held to av deltakarane på og driv i hop og spikrar golvborda som er høvla på kurset. Foto: Roald Renmælmo
Etter kurset får vi håpe at deltakarane som har fått opp augene for skottbenken og handhøvla golvbord. Vidare håpar vi at dei er med og spreier bodskapen rundt om i landet. Vi vil gjerne sjå at det blir meir utbreidd med handhøvla golvbord, i både nye hus, og i restaureringsprosjekt. Eg trur deltakarane har fått oppleve at det er mogleg å handhøvle golv og at det ikkje er veldig krevjande når høvlane og skottbenken fungerer. Kanskje vi får nokre av dei som nye medlemmar i Norsk Skottbenk Union etterkvart?
Eg skal høvle golvbord til eit golv på kring 30 m2. Eg vil både dokumentere arbeidet undervegs og finne fram til aktuelle detaljar som eg vil undersøkje særleg. Eg har høvla fleire golv tidlegare og har også lært ein arbeidsmåte av Konrad Stenvold som hadde dette i tradisjon. Eg vil likevel freiste å sjå om eg gjennom arbeidet oppdagar detaljar som eg er usikker på eller som eg vil undersøkje nærare. Eg har skrive om materialen eg brukar og korleis denne er tørka. Eg har skrive om verktøyet eg brukar til arbeidet og korleis dette er laga. På bloggen om høvelbenken har eg og skrive om korleis eg har laga kopi av ein høvelbenk frå garden Helberg i Bardu. Denne benken nyttar eg til å høvle flask på dei første golvborda.
Før eg kunne ta til å pløye borda på skottbenken har eg brukt eit par dagar på å finjustere høvlane, rette langbord på skottbenken og konstruere ein ny type kilar for å spenne fast borda i skottbenken. Eg prøvehøvla ein del kortare bordbitar for å sjå korleis alt fungerte. Då var alt på stell når eg starta å høvle golvbord på onsdag i denne veka. Høvlane var nyslipt og alt var på stell. Eg gjorde nokre undersøkingar av tidsbruk på dei ulike delane av arbeidet for kvart bord. Då er det rein produksjonstid eg har registrert ettersom det gjerne vert ein del avbrekk i arbeidet når ein skal ta notat eller fotografere. I praksis går minst halvparten av tida til dette siste.
Borda har troa seg litt i tørkeprosessen. Det kunne vere 2-6 mm kul midt på borda. Dette må høvlast slett før pløying i skottbenken. Plan flate på rettsida av bordet er føresetnaden for å få ei god pløying. Foto: Roald Renmælmo
Skrubboksen med grovstilt tann er det rette verktøyet til den første grovhøvlinga. Når sponene blir opp mot 0,5 mm så er det ikkje mange høveltak før bordet er høveleg flatt. Foto: Roald Renmælmo
Den nye høvelbenken har god arbeidshøgde (75 cm) til skrubbhøvling. I snitt brukte eg 3,5 min på kvart bord. Borda er 2,6 meter lange snittbredder frå 19 – 27 cm. Totalt brukte eg 22 minutter på skrubbhøvling av 6 stk bord tilsvarande knapt 3,5 m2 flate. Foto: Roald Renmælmo
Overflata etter skrubboksen er ganske grov men det er ein fordel å unngå for mykje utriving rundt kvistar. Kvass høveltann er det viktigaste som kan motverke det. Foto: Roald Renmælmo
Når ein arbeider strukturert med skrubboksen blir overflata eit godt utgangspunkt for det vidare arbeidet med slettoksen. Foto: Roald Renmælmo
Undervegs i arbeidet kontrollerer eg om eg har fått høvla flat kulen på midten av bordet. Det er ikkje bra å høvle for djupt heller. Kantane prøvar eg å spare til eg sletthøvlar med slettoksen. Foto: Roald Renmælmo
Her kontrollerer eg flata med ein rettholt. Kanten av bordet har enda restar av sagskuren.
Den neste høvelen, slettoksen har 3″ brei tann og lengde på 14 ½» på sålen. Eg har stilt tanna slik at høvelen tar ca 0,12 mm tjukk spon. Då gir den fin overflate og er likevel ganske effektiv. Om eg skulle starte med denne høvelen i staden for skrubboksen ville eg brukt 3-4 gongar så lang tid på grovhøvlinga. Foto: Roald Renmælmo
Eg brukte i snitt 8,5 min på kvart bord for å få dei slette nok med slettoksen. 3 min på det lettaste bordet, og 20 minutt på det vanskelegaste. Dette siste var ganske vinnt og kuva seg på langs. Eg måtte då gå over til ein kortare slettokse for å få høvla. Til saman brukte eg 52 min på sletthøvlinga av 6 bord. Foto: Roald Renmælmo
Rettholt for å kontrollere flata på bordet etter slettoksen. Det er viktig at rettholten ligg an på kantane sidan desse vert anlegget for landet på ploghøvlane. Om desse har ei svak fasing nedover så blir pløyinga vanskeleg. Foto: Roald Renmælmo
Med rettholten i motlys kjem det fram at bordet ikkje er 100% plant. Likevel vurderer eg det som plant nok. Foto: Roald Renmælmo
Det bordet som tok lengst tid å høvle var dette. Det er både kuva på langs og vinna. Totalt gjekk det 26 minutt å skrubbhøvle og sletthøvle dette bordet. Det er ⅓ av tida det tok å høvle totalt 6 bord. Det lettaste bordet tok 5 min å høvle. Foto: Roald Renmælmo
Det er lagt opp tre siktestikker for å vise kor vinna bordet er. Foto: Roald Renmælmo
Dette er eit døme på eit bord som det gjekk veldig raskt å høvle. Foto: Roald Renmælmo
Pløyinga på skottbenken tok lengre tid enn flaskhøvlinga. Spesielt å høvle fjør tok lang tid. 48 min brukte eg på å høvle fjør på 3 bord. 36 min brukte eg på å høvle not på 3 bord. Total arbeidstid på skrubbhøvling av alle 6 borda var 22 min. 52min var tida eg brukte på sletthøvling av alle 6 borda. Før pløyinga var arealet av flasken på borda omlag 3,5 kvadratmeter. Denne tida er effektiv arbeidstid når alt er lagt til rette. Det er mange avbrot i arbeidet ettersom eg måtte ta tida, fotografere og notere. Det kunne vore interessant å prøve å gjere eit tilsvarande forsøk der eg ikkje dokumenterer men berre tar tida på 6 tilsvarande bord. Då for å rekne den totale arbeidstida med alle operasjonane. Kom gjerne med innspel på kva som kunne vore interessant å dokumentere med slikt arbeid. Kan film av arbeidet vere av interesse?
Høvlane eg har brukt ser ikkje ut til å vere nemneverdig slitte eller sløve etter denne arbeidsmengda. Eg satsar nok på å kunne høvle 1-2 tilsvarande parti med golvbord før eg tenkjer på å bryne ståla.
Etter kalenderen skulle det nærme seg vår på denne tida. Han har late vente på seg, men i dag har han dukka opp med sol og temperatur på opp mot 20 grader. Det har gjort solid innhogg på snøen her i låglandet. Istindan, fjella på biletet er framleis heilt snødekte og snøen ligg langt ned i skogen. Dette er utsikta frå snikkarverkstaden min her på Lyngstad. Foto: Roald Renmælmo
Skottbenken er ikkje sesongavhengig så lenge ein kan halde på å arbeide innandørs. Derimot er det ein del lettare å leite fram material i stablane når dei ikkje er dekka av snø og ein må grynne i djup snø med borda. Den første ordentlige vårdagen som vi har hatt i dag har gjort arbeidet med å leite fram golvbord mykje lettare. Eg skal til med å høvle eit golv på omlag 30 kvadratmeter som eg skal legge i eit rom som eg seinare skal innreie til den nye verkstaden min. Eg kunne godt lagt bord i heile lengder sidan det ikkje er lengre enn at eg kan høvle borda på ein skottbenk med langbord på 5,8 meter. Likevel har eg bestemt meg for å dele golvet med ein flakskøyt omlag midt på. Eine bordlengda vert omlag 4 alen og den andre 5 alen. Dei kortaste borda skal eg høvle av 5/4″ bord som er saga på sirkelsag og kanta med rot/topp avsmaling. Dei lengste borda skal eg høvle av bord som er saga på oppgangssag som gjennomskur, altså ukanta bord, på 5/4″ tjukne. Golvborda skal høvlast på flasken med dei nyaste okshøvlane og pløyast med golvplogane som eg har laga tidlegare i vår. Eg vil presentere arbeidet her på bloggen etterkvart som det skrir fram.
Emna til golvbord har lege ein vinter i ein liggande bordstabel som er strølagt og overdekt med bølgeblikk. Legg merke til underlaget som sørgjer for god lufting under materialen. Det er viktig at det ligg stabilt og er heilt beint, ellers vert borda vinde og krokete etter tørking. Foto: Roald Renmælmo
Eg er som regel med og sagar min eige material av tømmer som eg sjølv har plukka ut. Denne materialen er saga på sirkelsaga til Guttorm Lamo i Målselv og furutømmeret er hogd på Alapmoen. Eg stablar materialen med det same eg kjem frå saga, helst same dag. Nyskoren material er særleg utsett for fargesopp (blåmann) om han ikkje får rask tørk. Eg stablar materialen i ca. 70-80 cm breie stablar, har ein tomme med luft sidevegs mellom kvart bord og legg ⅞» tjukke tørre strø mellom kvar flo med bord. Når materialen er tørka ned under 20 % fuktinnhald så er det ikkje lengre fare for blåmann. Blåmann er avhengig av temperatur så faren er størst på varmaste sommaren. Etter ein vinter med slik lagring er gjerne materialen tørka ned mot 12-14% og er høveltørr. Det kallar vi vértørka. Snikkarmaterial og golvbord vil eg gjerne ha tørka ytterligare ned. Då må eg ta dei inn i huset og tørke dei innadørs. Dette kallast for eldtørking. At huset er varmare inne enn ute gjer at det blir tørrare. Eg varmar opp huset mitt med vedfyring, eg har ein vedfyrt masseomn som varmekjelde. Her får eg brent opp alt av kappendar og øksespon og vert såleis kvitt dette og får varme på kjøpet. Eit alternativ kunne vore å få tørka material i ei materialtørke. Slik material har vist seg å vere vanskeleg å høvle med handhøvlar. Vi har hatt litt skriving om det i ein bloggpost på systerbloggen vår, Høvelbenkbloggen.
Material som er vértørka kan leggast saman utan strø om han ligg under tak, helst innomhus. Her er ein stabel som står utandørs men med solid overtekking. Materialen her har først lege ein vinter strølagt og så lege på denne måten ein vinter. Eg legg noko strø, for kvar 5-6. flo, for at stabelen skal bli meir stødig. Her er det lite luft under bordstabelen men nederst er det lagt to floer med gamal rivingsmaterial som vern for dei nedste borda. Foto: Roald Renmælmo
Eg sorterer ut bord som høver til golvbord. Dei ulike sorteringane er til golvbord, kledingsbord og takbord. Golvborda treng ikkje å ha særleg mykje alved så desse borda plukkar eg ut til dette. Foto: Roald Renmælmo
Eg målte fukt i materialen både utvendig i stabelen og midt inne i stabelen med det same eg kom til. Fukta låg på omlag 12% både ute og inne. Geitveden var nærare 13% medan alveden kunne ligge litt under 12%. Foto: Roald Renmælmo
Ei spisstennt grindsag med grov tanning, 5 tpi, høver godt for grovkapping av slike bord. Ein boksvinkel er greitt å ha for å streke med. Målelekta ligg klar. Foto: Roald Renmælmo
Eg laga meg ei målelekt med lengdemålet på golvborda og kappa dei med omlag 1″ overmål på lengda. Foto: Roald Renmælmo
Når dei 22 stk borda var ferdig kappa har eg strølagt dei innomhus for eldtørking. Eg vil tørke dei ned mot 7-8 % fukt før høvling. Dette for at det ikkje skal bli for store gliper mellom golvborda etter at golvet er lagt. I tillegg kuvar borda seg under tørking. Eg vil helst ha dei så tørre som mogleg før eg høvlar dei flate med slettoksen. Høvlar eg dei medan dei held 12% fukt så vil dei kuve seg i golvet. Eg vil måle fukta i tida framover for så kor fort dei tørkar. No held dei 12% fukt. Dei er lagt med omlag 6″ avstand frå veggen. Foto: Roald Renmælmo
Seinare vil eg leite fram oppgangssaga material til resten av golvet. Til høvlinga vil eg bruke tre ulike benkar og to ulike skottbenkar for å kunne samanlikne litt undervegs i arbeidet.
Norsk Skottbenk Union 