Vefsn – Norsk Skottbenk Union

Nytt medlem rykker rett opp som VIP medlem i Norsk Skottbenk Union

Verktøysmeden Jon Dahlmo har lang fartstid med smiing av høvelstål til bruk på skottbenk. No har han også laga seg sin eige skottbenk, okshøvel, skottokse og golvplogar. Sjølvsagt har han smidd stål til høvlane sine sjølv. Foto: Roald Renmælmo — Verktøysmeden Jon Dahlmo har lang fartstid med smiing av høvelstål til bruk på skottbenk. No har han også laga seg sin eige skottbenk, okshøvel, skottokse og golvplogar. Sjølvsagt har han smidd stål til høvlane sine sjølv. Skottbenken er kopi av den eine skottbenken i samlinga til Helgeland museum. Foto: Roald Renmælmo

Jon Dahlmo driv Verktøysmia i Drevja i Vefsn kommune på Helgeland. Han har spesialisert seg på å smi og levere handverktøy til forskjellig slags trearbeid og har fartstid på meir enn 25 år i denne verksemda. Han har vore med på å fremje bruken av skottbenk sidan han smidde dei fyrste høvelståla til golvplogar til meg for 14 år sidan. Eg har skrive om arbeidet med å finne fram til verktøy og arbeidsmåtar for høvling av golvbord i artikkelen Handhøvling av golvbord – på jakt etter skottbenken. Han har også biddrege til fleire seminar i smiing av høvelstål og høvelmaking for smedar tidlegare. Han har såleis laga seg ein del høvlar av ulike slag tidlegare. I samband med kurs i bygging av skottbenk i Mosjøen i oktober var Jon ein sentral person i å leite fram gamle skottbenkar og høvler. Han var også med på kurset og fekk byrja på sin eige skottbenk. Denne er no ferdig og kunne brukast på seminar i verktøymaking i Trondheim i førre veke. Frå tidlegare har smedane Odd Inge Holmberget og Torgeir Henriksen på Nidarosdomens restaureringsarbeider laga sin eige skottbenk. Jon er derfor ikkje den fyrste smeden som har laga eigen skottbenk. Derimot har Jon gjort ein stor og viktig innsats for å utvikle og produsere høvelstål til golvplogar slik at fleire kan få laga seg slike høvlar. Det gjer at han blir vårt fyrste VIP medlem. 🙂

I bakgrunnen er min fyrste golvplog med stål frå Jon Dahlmo. Denne er kring 14 år gamal og har vore mykje brukt. I framkant ligg det nye stålet som Jon har smidd i haust. Det består av tre smale stål som vert lagt saman og klemt fast med settskruvar på sida av høvelstokken. Foto: Roald Renmælmo — I bakgrunnen er min fyrste golvplog med stål frå Jon Dahlmo. Denne er kring 14 år gamal og har vore mykje brukt. I framkant ligg det nye stålet som Jon har smidd i haust. Det består av tre smale stål som vert lagt saman og klemt fast med settskruvar på sida av høvelstokken. Desse ståla fungerer på tilsvarande måte som ståla som Mattias Helje har smidd til golvplogane som eg har skrive mykje om her på bloggen. Foto: Roald Renmælmo

Her er dei to nye golvplogane som Jon Dahlmo har snikra seg. Han har sjølv smidd ståla og laga beslaga med settskruvar som held ståla på plass. Høvlane og ståla er laga etter dei originale høvlane til høgre på biletet. Foto: Roald Renmælmo

Den eine av golvplogane til Jon Dahlmo. Foto: Roald Renmælmo

Jon Dahlmo og golvplogane. Foto: Roald Renmælmo

Jon hadde smidd 5 sett med høvelstål og beslag til seminar i verktøymaking for snikkarar 2 -5. desember på Sverresborg i Trondheim. Her er Jon til venstre og Einar Strand til høgre. Einar held på å lage seg eit sett med golvplogar til seg sjølv slik at han kan bruke skottbenken sin meir. Foto: Roald Renmælmo

Einar siktar etter sålen på høvelen som han held på å lage. Jon Dahlmo står ved sidan av sine nye golvplogar. Foto: Roald Renmælmo

Jon har også gjort ein stor innsats for å leite fram gamle høvlar av ulike slag frå Drevjaområdet. Eg reknar med at det vil kome fram mykje spennande frå dette området i tida som kjem. Dei nye ståla Jon har smidd til golvplogar gjer det lettare å lage sine eigne golvplogar. På kurset i Trondheim 2-5. desember fekk både Peter Brennvik, Einar Strand og Ole Jørgen Schreiner laga seg sine eigne sett med golvplogar med utgangspunkt i ståla frå Jon Dahlmo.

Dette er ein av golvplogane Jon Dahlmo har funne i Drevja. Denne har eit fast stål som høvlar fjør, men ikkje toppen av fjøra. Det som er spesielt med denne høvelen er justerbart land. Foto: Roald Renmælmo

Golvplogen har to flatjarn som er felt gjennom høvelstokken under handtaka. I eine sida av desse er det bora eit hol som er gjenga opp. Desse høver for skruven som kjem opp frå undersida av det flyttbare landet. Foto: Roald Renmælmo

Golvplogen sett frå undersida. Her ser ein skruvane som går gjennom landet. Med dette kan ein justere avstanden frå rettsida av bordet og til fjøra. Foto: Roald Renmælmo

Same golvplog sett ovafrå. Foto: Roald Renmælmo

Kravet for å bli tatt opp som medlem i Norsk Skottbenk Union er å ha snikra sin eigen skottbenk og at dette vert publisert her på bloggen. Vi har også fått utvikla eit eige arbeidsforkle for bruk med skottbenken. For å få bruke dette krev vi at ein også må ha snikra sin eigen okshøvel og sin eiga skottokse. Jon Dahlmo har innfridd alle desse krava og har i tillegg smidd sine eigne stål til høvlane og utvikla og laga seg golvplogar. Dette bør vel kvalifisere til eit enda meir eksklusivt arbeidsforkle med logoen til Norsk Skottbenk Union? Kom gjerne med innspel på dette.

Verdas høgste skottbenk

I samlinga til Helgeland museum i Mosjøen er denne skottbenken som er den høgste i verda. Arbeidshøgda er 35 norske tommar, 91,525 cm. Foto: Roald Renmælmo — I samlinga til Helgeland museum i Mosjøen er denne skottbenken (nærast i biletet) som er den høgste i verda. Arbeidshøgda er 35 norske tommar, 91,525 cm. I bakgrunnen står skottbenken som det er skrive om i ein tidlegare post. Foto: Roald Renmælmo

I samband med kurset i bygging av skottbenk i Mosjøen i regi av Helgeland museum kom det fram to gamle skottbenkar i samlinga. Den eine har eg skrive om i ein tidlegare post. Denne andre skottbenken er veldig lik i dei fleste mål og detaljar, men arbeidshøgda er den største vi har sett på nokon skottbenk tidlegare. Det plasserer denne skottbenken heilt på topp som verdas høgste skottbenk med ganske god margin. Arbeidshøgda er 35 norske tommar, 91,525 cm. Eg kjenner ikkje til registreringsopplysningar på denne benken heller, men reknar med at denne også kjem frå Vesfn kommune. Det på grunnlag av at den truleg har kome inn i samlinga til museet før den store konsolideringsprosessen. Då var det Vefsn museum som heldt til i Mosjøen og dei dekte denne kommunen.

Skottbenken har langbord som er 6 alen og 5″ lange. Foto: Roald Renmælmo

Også denne skottbenken har skråband på langs. Desse fungerer både som avstiving under høvling og som støtte under langborda. Foto: Roald Renmælmo

Føtene står på ei fotplate og den faste foten er ekstra støtta opp med ein kloss på eine foten og rotkne på den andre. Foto: Roald Renmælmo

Langborda er forlenga med påspikra bitar. Det gir lengd på 24″ frå midt i foten i denne enden. Foto: Roald Renmælmo

I andre enden stikk langborda 16″ utom senter fot. Foto: Roald Renmælmo

Langborda er 2″ x 5 ½» . Det eine har marg i og det andre har marg inn. Foto: Roald Renmælmo

Arbeidshøgda er på heile 35″. Den eine foten er forsterka/reparert med ein klamp som er spikra på. Langborda er spikra til føtene. Foto: Roald Renmælmo

Arbeidshøgda på 35″ norske tommar. Foto: Roald Renmælmo

Føtene er 5 ½» x 2 ¼» – 2 ½» og har marg inn. Foto: Roald Renmælmo

Den lause foten står i ei sliss i fotplata. Her er det spikra på to kilar for justering av høgda på det lause langbordet. Fotplatene er 35″ x 3″ x 5 ½» og 38″ x 3″ x 4″. Foto: Roald Renmælmo

På den eine foten er det eit rotkne som er spikra fast i den faste foten og fotplata. På den andre foten er det ein trekloss. Foto: Roald Renmælmo

Skruvane er festa på den måten at enden på skruven er firkanta konisk med størst bredde i enden og passar i eit tilsvarande hol i skottbenken. Foto: Roald Renmælmo

Skruvane i skottbenken har utvendig diameter på gjengane på 43 millimeter. Foto: Roald Renmælmo

Dei to skottbenkane i samlinga til Helgeland museum i Mosjøen er så like at dei truleg er laga på same gard, eller på to nabogardar. Skruvane verkar å vere laga med same verktøy. Vi kan spekulere på om den fyrste benken viste seg å vere for høg til å vere behageleg å arbeide på? Så har dei laga ein ny skottbenk som har vore meir høveleg? I alle fall ser det ut som det har vore store problem med sidevegs stabilitet på skottbenken. Truleg er det ein konsekvens av den store høgda på benken? Dette er prøvd reparert med å sette på rotkne eller ein trekloss som stivar av benken. I alle fall er det artig å finne to såpass like benkar, men med så stor variasjon i arbeidshøgd.

Skottbenk i samlinga til Helgeland museum

I samband med kurs i bygging av skottbenk i Mosjøen i midten av oktober hadde Jon Dahlmo, Maja Sætermo og Torbjørn Prytz leita fram mykje spennande frå samlinga til Helgeland museum. Mellom det som vart funne var denne skottbenken som er ein del av samlinga til museet. Eg har ikkje funne registreringsopplysningar på benken og har derfor ikkje kjennskap til kva gard den kjem frå. Truleg har benken kome frå ein gard i Vefsn kommune.

Benken er 3,89 cm lang og har langbord som er 2 ½» x 5″. Langborda er runda på undersida ut mot endane og fasa i underkant. Skottbenken har skråband i lengderetning, noko som både stivar av benken under høvling og som også gir avstiving av langborda. Benken kan i verkemåte minne om benkane frå Skårvoll der den eine foten er fast i fotplata og den andre står i eit spor som er litt romt og gir rom for variasjon i tjukna på emna som skal festast. Oversida av langborda verkar å ha vore høvla veldig rette og fine sist benken var i bruk.

Heilbilete av skottbenken. Foto: Roald Renmælmo

Øverkant av langborda. Foto: Roald Renmælmo

Langborda er festa til føtene med to spikrar. Foto: Roald Renmælmo

Langborda stikk ut 34″ frå senter fot. Foto: Roald Renmælmo

Skruvane har diameter på 43 mm utvendig. Foto: Roald Renmælmo

Detalj av skruvar. Foto: Roald Renmælmo

Skruvane er festa til den faste foten ved ein konisk firkanta tapp som står i eit tilsvarande hol i foten. Foto: Roald Renmælmo

Skruvane er fast i den faste foten. Skråbanda er tappa inn både oppe og nede. Foto: Roald Renmælmo

Skråbandfelling oppe i langbordet. Skråbandet er av gran og festa med spikar. Foto: Roald Renmælmo

Skråbandfelling nede i fotplata. Foto: Roald Renmælmo

Fotplata er 23″ lang, 7 ¼» brei og 3 ½» tjukk. Den eine fotplata er i rein kantved og den andre i flaskved med marg ned. Innfellinga av føtene gir normal åpning på 1 ½» mellom langborda, kanskje 5/4″?. Foto: Roald Renmælmo

Føtene er 2 ½» – 3″ x 5″ – 5 ¼» og er i kantved av gran. Alle delane i benken er av gran, unntatt skruvane som er av bjørk. Foto: Roald Renmælmo

Denne benken er ein av to benkar i samlinga til Helgeland museum i Mosjøen. Det er mykje som tyder på at det finnast fleire skottbenkar på dei andre avdelingane av museet og vi er i gang med å undersøkje dette nærare. Vi kjem tilbake til meir om skottbenkar og det veksande fagmiljøet i nedslagsfeltet til Helgeland museum. Eg vil rette ei spesiell takk til Jon Dahlmo for hans innsats for å leite fram skottbenkar og verktøy på sine heimtrakter.

Nytt medlem i Norsk Skottbenk Union

På tross av at det har vore lite aktivitet på bloggen har hausten vore travel. Det har vorte tid til å vise fram skottbenkar og rettbenkar på Byggnadsvårdens konvent i Mariestad i Sverige. Som om ikkje det var nok har Helgeland Museum tatt initiativ til, og arrangert, eit kurs i bygging av skottbenk . Kurset vart arrangert 14-18. oktober på Mjåvatnbrygga i Sjøgata i Mosjøen. Dette var flotte omgjevnadar for eit slikt kurs. Her kunne vi gå rett ut av døra for å studere gamle hus med handhøvla materialar. På kurset vart det påbegynt 7 stk. nye skottbenkar, men berre ein av dei vart heilt ferdig til bruk i løpet av kursveka. Det var også tre av deltakarar som konsentrerte seg om å lage seg okshøvel, skottokse og golvplogar. To av desse, Einar Strand og Eirik Nicolaisen, har skottbenk frå før og er alt registrert som medlemmar.

Robert Nilsen var den fyrste til å få ferdig skottbenk på kurset. Her er han i gang med prøvehøvling med lånt skottokse. Foto: Roald Renmæmo — Robert Nilsen var den fyrste til å få ferdig skottbenk på kurset. Her er han i gang med prøvehøvling med lånt skottokse. Benken har langbord som er 3,8 meter lange av standard 2″ x 8″ frå trelast. Resten av benken er laga av 3″ plank av gran som er høvla til. Skruvane er laga av bjørk og vart laga på kurset. Foto: Roald Renmælmo

Skottbenken til Robert Nilsen er basert på ein av dei to gamle skottbenkane som er i samlinga til Helgeland Museum i Mosjøen. Vi hadde tilgang til dei originale benkane i kurslokalet vårt. Begge dei gamle benkane var utstyrt med skruvar for fastspenning av borda. Foto: Roald Renmælmo

Robert Nilsen (t.v.) vert gratulert som medlem i Norsk Skottbenk Union av underteikna. Eg er utstyrt med det offisielle arbeidsforkleet til Norsk Skottbenk Union. For å kunne bruke eit slikt forkle må ein vere tatt opp som medlem i tillegg til at ein har laga seg sin eige okshøvel og skottokse. — Robert Nilsen (t.v.) vert gratulert som medlem i Norsk Skottbenk Union av underteikna. Eg er utstyrt med det offisielle arbeidsforkleet til Norsk Skottbenk Union. For å kunne bruke forkleet må ein vere tatt opp som medlem i tillegg til at ein har laga seg sin eige okshøvel og skottokse. Robert har att å lage høvlane før han vert kvalifisert til å bere eit slikt forkle. Dette er eit arbeid han har tatt til med.

Robert Nilsen held til i Mosjøen, eit område der vi tidlegare ikkje har hatt medlemmar. No har vi spira til eit større miljø med fleire handverkarar i dette området. Verktøysmeden Jon Dahlmo var også med på kurset og har kome langt med sin skottbenk. Han har også gått i gang med å produsere stål til golvplogar og kunne vise fram ein prototype på slike stål. Han arbeider vidare med å finjustere detaljar på desse ståla og er snart klar til å kunne levere til dei som vil lage seg sine eigne golvplogar. Jon har frå før laga seg høvlar med sjølvsmidde stål og når han får skottbenken sin ferdig er han kvalifisert for å bruke vårt offisielle arbeidsforkle. Vi har frå før smedane Odd Inge Holmberget og Torgeir Henriksen i smia på Nidarosdomens restaureringsarbeider som har bygd skottbenk og laga høvlar. Vi er veldig heldige som har fått med oss slike dyktige smedar i arbeidet med å revitalisere skottbenken og verktøyet som høyrer med til arbeidet.