6 alen – Norsk Skottbenk Union

Strykebenkinteressa breier seg i Ryfylke

Jan Gunnar Helmikstøl har gjennom mange år vore med oss på Ryfylkemuseet på forskjellige prosjekt. Han er genuint interessert i tradisjonshandverk. Han er blant anna smed, knivmakar og tømrar. Nå har han endeleg funne høve til å få snekra seg ein strykebenk. Og han dreg med seg fleire i arbeidet. Det er ein flott miljøskapande samlingstad dei har i redskapshuset på Heia i Strand. Der alle er velkomne. Den vidare teksten og bileta har eg fått tilsendt frå Jan Gunnar.

jgh1 — Jan Gunnar Helmikstøl med strykebenken frå Bråtveit i Suldal.

For fleire år sidan, då Ryfylkemuseet restaurerte den store løa i Vigatunet, Hjelmeland, fortalde Sven Hoftun om skottbenkar. Eller strykebenk som var det lokala navnet i Suldal i følge Sven. Han tipsa og om Norsk Skottbenkunion som eg har fulgt med på etter dette.

Nå er det sånn at eg treff og drøser med mange eldre folk. Og eg hadde strykebenkar longt framme i hovudet då eg traff på Ragnar Ritland. Han hadde dei første 20 åra av livet på ein veglause heiagard longt til fjells. Eg spurde sjølvsagt om han hadde høyrt om strykebenkar. Ragnar var stille ei stund, men til slutt kom det: «Strykebenk,- det har eg ståande i løå heima på Ritland. Eg va med å høvla golvbord når me la nytt golv på Raukleiv i 1960 årå«. Dette var kjekt og gjorde meg bare meir interesserte i desse benkane.

Så ein dag traff eg på Johannes Bråtveit. Han er født og har vakse opp i Bråtveit, som er ein gard på sørsidå av Suldalsvatnet. Dette er i sama området som Sven og dei har funne og registrert fleire strykebenkar. Johannes fortalde dei hadde strykebenk på garden og at dei og hadde høvlane som høyrte til.

This slideshow requires JavaScript.

Tidå har gått. Eg var på Ritland og tok bilder av benken men denne dagen var både eg og Ragnar nokså travle. Bildene blei dårlige og eg har ikkje fått målt den opp ennå. Den i Bråtveit eig svogeren min, og eg har ikkje hatt noko hast med å ta bilder og måle den opp. Dette til tross for gjentatte oppfordringar frå Sven om å gjera det.

Fortidsminneforeningen avd. Ryfylke starta opp et opplæringsprosjekt i 2018. Ei løe skulle rekonstruerast og reisast på garden Håheller i Lysefjorden. Dette prosjektet skulle gjennomførast på same måte som dei kursa Ryfylkemuseet har arrangert mange av, og museet skulle og vere samarbeidspartnar. Eit av dei viktige prinsippa er at løa skulle produserast og reisast med same verktøy og på same måte som dei brukte dei som bygde denne i 1760-1790.

Løa i Håheller er nå reiste. Det mangler ein del ennå før den er heilt ferdig, men det nermar seg slutten. Våren 2020 skulle det arrangerast kurs i å laga labankdører og me skulle kun nytta høvlar og håndverktøy. Odd Bakka, som er ein kamerat av meg, ville vera med på dette kurset og ringte ein dag for å melda seg på. Me diskuterte korleis desse dørene sko lagast og eg kom då sjølvsagt inn på dette med strykebenkar. Det blei stilt ei stund i telefonen og så kom det: «Eg trur beint fram eg har ein slek ein benk ståande i løå på Gurograv.» (Gurograv er ein husmannsplass som høyrer til garden Odd har på Nesflaten i Suldal. Dette er og midt i området Sven og dei har funne så monge strykebenkar). Ganske rett! Etter et par timar kom der et bilde på telefonen min av ein skikkelig fine strykebenk. Nå blei Odd Bakka meir interessert i dette, og han begynte å sjå etter høvlane som høyrte til. Og jammmen dukka desse og opp.

Eg har heilt sidan eg høyrte om strykebenkar hatt lyst å laga min eigen, men det har aldri blitt noko av. Nå ville me trenga desse i arbeidet med dørene og det blei motiverande å laga dei. Me kunne låna museet sine men hadde lyst å vera sjølvhjelpne. Under arbeidet med løa i Håheller har det vore med mange forskjellige folk. Nokre få med tømrarbakgrunn, men mest folk med interesse for gammalt håndtverk.

Sommaren 2019 meldte det seg ein kar i frå Stavanger og sa han hadde lyst til å vera med i dette prosjektet i Lysefjorden. Han heite Cato Jøsang Vågen, var då 22 år og utdanna tømrar. Eg hadde merkt meg dette navnet frå før av, då Cato er svært aktiv på sidene/gruppene på Facebook som handler om tradisjonshåndtverk og gammalt verktøy. Her hadde eg lagt merke til at han hadde svært gode svar når nokon spurte om forskjellig som handla om det. Cato var med oss fleire gonger i Håheller og han viste seg å vera ein svært flinke handverkar. Kombinerar ein dette med å stå på i jobben blir slike folk fort uvurderlige for dei som har ansvar for framdrifta i et prosjekt. Cato har og hatt det travelt då han i tillegg til å vera tømrar i Stavanger tek tilleggsutdanning på Fagskolen i Hordaland på linja for klassisk bygningshåndverk og restaurering. Han visste godt kva ein skottbenk var og var lett og be då eg spurte om han ville vera med å laga kvar vår strykebenk til dette kurset. Så kunne han få sin med seg heim etterpå. Begge hadde eit mål om å søka medlemskap i Skottbenkunionen på sikt.

jgh2 — Cato Jøsang Vågen ved strykebenken frå Gurograv på Nes i Suldal.

Eg henta dei to strykebenkane i Suldal og var innom Ryfylkemuseet for få ei innføring i å laga labankdører kun med hjelp av håndhøvlar. Dei viste meg og strykebenken dei hadde på verkstaden og me diskuterte litt forskjellar og sånt. Ein svært nyttige tur!

Cato og eg bestemte oss for å laga benkane våre ut i frå den gamle frå Gurograv på Nes, blanda med museet sin. Me brukte restmaterialar eg hadde til overs frå då me bygde det stora redskapshuset me har som kurslokale. Dette er heimeskore på ei lita bandsag eg har. 3×5 tomms av lerk, furu og gran. Langborda måtte me skjæra te dette prosjektet. Cato hadde ikkje prøvt å saga material før. Nå fekk han saga sine egne langbord til strykebenken sin. Då me arbeidde med desse benkane kom der som vanleg andre interessert og ville vera med. Det blei nokre kjekke stunder med snekring av strykebenker. Under labankdør-kurset var dei uunnværlige. På det mesta var alle fira benkene i bruk. Både dei gamle og dei nye.

Ny dør til Håheller

Frå venstre Asbjørn Nordland, Leif Harald Jørmeland, Knut Østerhus, Markus Johansson og Lars Fossåskaret

Jan Gunnar lærer villig frå seg til Johan August Helmikstøl Snaprud

Bjørn Myklebust med nothøvelen

Andreas Holkesktad Sunde og Lars Fossåskaret

Odd Bakka og Lars Fossåskaret høvlar flask på langbenk.

Robert Kvalvåg, Lars Fossåskaret og Arnfinn Livastøl

Lars Fossåskaret og Markus Johansson

Martin Holta, Robert Kvalvåg, hunden Ingrid og Markus Johanssonn

Robert Kvalvåg og Leif Harald Jørmeland

God drøs i pausane. frå venstre Lars Fossåskaret, Arnfinn Livastøl, Cato Jøsang Vågen, Robert Kvalvåg, Odd Bakka, Leif Harald Jørmeland og Knut Østerhus

Opptak av nytt medlem, Øyvind Vestad på Romsdalsmuseet

Bilde 23.08.2016, 10 48 58

Beate Sande og søstera Solveig til gardsbruket Lømyra i Sandsbukta i Fræna med skottbenken som truleg er etter farfaren deira, Anders Sande (1841-1911) Foto: Øyvind Vestad

Det har gått litt tid utan aktivitet i form av nye bloggpostar her på bloggen. Det betyr ikkje at det ikkje har skjedd saker på skottbenkfronten, det er berre vi som driv som har vore litt bakpå med posting. Når vi fyrst postar etter så lang tid så er det ekstra gledeleg at vi kan ynskje Øyvind Vestad velkommen som nytt medlem i Norsk Skottbenk Union. Vi har før posta på bloggen her om nokre av dei fine skottbenkane som Romsdalsmuseet i Molde har i si samling. Øyvind er handverkar på Romsdalsmuseet og samstundes student på Tradisjonelt bygghandverk på NTNU i Trondheim. Som ein del av sin praksisplan i emnet tradisjonsfaglig utøving 2 har han fått med seg vårt medlem Peter Brennvik frå Vestnes som veileder ei veke for å snikre ein ny skottbenk til museet. Skottbenken er kopi av ein original skottbenk i samlinga til museet. Skottbenken har registreringsnummer R13756.34 og kjem frå Lømyra i Sandsbukta på Fræna. Under kjem tekst frå Øyvind og alle bileta i posten er frå han.

: Skottbenk R13756.34 frå Fræna. Foto: Øyvind Vestad

For nokre år sidan blei Romsdalsmuseet invitert av Beate Sande og søstera Solveig til gardsbruket Lømyra i Sandsbukta i Fræna for å sjå på gardsredskap og verktøy, om det kunne vere noko av interesse for museumssamlingane. Farfar til Beate og Solveig, Anders Sande 1841-1911 var snikkar med læretid i Kristiansund, løebyggar og rokkemakar. Faren Anton Sande 1884-1982 var snikkar, hjelpte faren med løebygging, og tok til med skipsbygging i fjæra heime etter læretid ved verft i Molde. Ein heil del av det Beate viste fram var av interesse, blant anna fleire høvlar. Me blei invitert inn på låven for å sjå der, og på treskargolvet innimellom og bak stod det noko som minte sterkt om fotar til ein skottbenk. Me spurte om det kunne vere til ein skottbenk, men skottbenk hadde dei aldri høyrt om. Det var skruar for stramming på fotane og rekspon for langbord i toppen, så då starta jakta etter langborda på låven. Og mellom stillasplankar og annan material i eine hjørnet dukka det to plankar med reksponfar. Fotane og langborda blei bore ut, montert og fotografert. Ein skottbenk steig fram frå gløymselen. Den blei tatt med til Romsdalsmuseet, fekk eit opphald i varmekammeret for å ta knekken på eventuell mott, før registrering og innlemming i magasinsamlinga. Det skal nemnast at museet frå før har tre skottbenkar i sine samlingar som står ute i museumshusa, så difor blei det bestemt at denne skal vere i klimastyrt magasin.

Ein mal som er signert av snikkaren Anders Sande (1841-1911) eller sonen Anton Sande (1884-1982)

Beate Sande og søstera Solveig til gardsbruket Lømyra i Sandsbukta syner fram skottbenken og ein okshøvel.

Skottbenken frå Lømyra er 390cm lang, og 78 cm høg, tverrfoten 74 cm. Bukkane startar ein alen inn frå enden. Langborda er i 2×6’’, tverrfoten 175×90, den faste foten 155x85mm, bevegelig fot 160x 77mm. Den faste foten har skråstøtte ned til tverrfoten. Både bukkar og langbord er i furu. Strammeskru og mutter er i 3×3’’bjerk.

Hausten 2019 dukka det opp eit behov for ein skottbenk då det skal høvlast og profilerast kledning til eit av museumshusa. I staden for å ta i bruk ein av dei originale skottbenkane blei det bestemt å lage ein god brukskopi. Ikkje nødvendigvis fordi at dei gamle er dårlege men dei skal bevarast for ettertida som studieobjekt. Og ved å lage ein kopi prosessuelt får ein ei forståing av kor stor innsats som er lagt i skottbenken, og få auke kunnskapen om handverket.

Kopien blei laga i samarbeid med eit medlem i Norsk Skottbenk Union: Peter Westnes Brennvik. Peter er tradisjonshandverkar og legg vekt på det prosesuelle og det var viktig i dette prosjektet. Me tolka verktøyspor og metodar for kapping og fellingar og nytta handverktøy. All materialen til bukkane er lokal og naturtørka. Mens langborda er kjøpmaterial frå ein av byens trelastutsalg.

Arbeidet starta med å skjere ut dei seks emna til bukkane frå to breie firtomsplank. Til det blei det nytta rammesag. Emna blei retta med skrubbhøvel og sletthøvel, sidene blei vinkla og deretter blei det med ripmottet markert dimensjon og så å høvle til streket. I tverrfoten står dei to fotane. Den eine foten er fast nede med ein tapp i tapphol. Den andre foten har tapp ned i eit rektangulært glidehol. Hola blei hogne med tappjarn etter ein metode som fekk spona effektivt ut av holet. Etter tappinga blei avfasinga markert og høvla. Tverrfoten tynna ned mot endane, og det blei effektivt saga vekk med rammesaga, og høvla glatt. Fotane blei saga ned til ca halv tjukkelse oppe der langborda kjem, så blei det merkt opp for rekspon, ein slags svalehale for langborda. Det blei på ein elegant måte hogd ned og skore med eit skrått hoggjarn. Så var det å legg attåt langborda for merking av reksponfaret og skjære og hogge det ut.

Peter kappar emne

Emna til bukkane vart saga frå breie 4″ plank med rammesag.

Emna vart retta med skrubbhøvel og sletthøvel.

Siktestikker for retting av emna.

Emna vart merka med ripmot for dimensjonshøvling.

Merking av tapphol

Hogging av tapphol

Daging av tapp

Fotane vart saga til ca halv tjukne der langborda kjem.

Det blei ein del spekulering omkring det å gjenge opp skruane. For me ville nytte det gjengeverktøyet som etter all sansynlegheit var nytta til å lage skruane til den originale skottbenken. Bjørkeemna i 3″x3″ blei dreia til i dreiebenken til dimensjon. Det blei å prøve seg litt fram på dimensjoneringa på naglen i forhold til gjengesnittet. Firkanten blei bevart i enden då den skal inn i ei firkanta tapping på den faste foten. Gjenginga på skrumutteren blei det au litt spekulering på, særleg på kor stort holet skulle vere. Men så las me opp att det som var skreve med blyant i sida på gjengesnittet, og der var der beskjed til oss: Styring 2 ⅛». Holet i mutteren er styring. Styring for gjengesnittet. Og når me bora opp med den dimensjonen og gjenga med gjengesnittet, trilla mutteren med letthet i rundt slik me ønska. Bjerka me nytta kunne godt ha vore meir tettvaksen, då ho var lett i vekt, og litt porøs. Den har nok hatt gode vekstvilkår i sydvendt lende. Dei originale mutterane var dreia, det frigjorde vi oss frå av dreiekunnskapsmessige årsakar, men beheldt dimensjoneringa, tok fasong frå ein mal frå verktøykista frå Lømyra og la inn same avfasinga som fotane.

Emne til skruve vart dreid til.

Gjengesnitt med doble skjer.

Gjengesnitt i bruk.

Peter lagar gjengar i skruvmora

Mal for merking av handtak

Tilhogging av handtak.

Den faste foten fekk skråband ned til den tverrfoten. Langborda blei lagt i rekspona. Skruane montert i firkanten, mutterane skrudd på. Okshøvelen fekk seg påmontert meiar etter modell frå Lømyra, og det var klart for høvling!

Øyvind H. Vestad

Skottbenken på Egge

Skottbenk på masstuloftet på Egge museum

Student i Tradisjonelt bygghandverk; Kai Johansen på Stiklestad har i starten hatt litt problem med å finne skottbenkar for registrering i Nord-Trøndelag. Det viste seg snart at dei har berre gått litt under radaren til studentane og Egge museum har minst tre skottbenkar i samlinga. Her følgjer tekst og bilete frå Kai:

Da vi skal fokusere på høvler, høvelbenker og skottbenker tredje året av studiet, sendte jeg ut en forespørsel til museene som er konsolidert med Stiklestad om skottbenker. Det gikk ikke lange tiden før Bodil Østerås på Egge museum kunne fortelle at de hadde en skottbenk stående oppe i utstillingen i masstua. Jeg ble svært interessert, og spurte litt nærmere om hun var sikker? Bodil hadde full oversikt over, både hvordan skottbenken så ut, og hvordan den skulle brukes. Dette er ikke vanlig kost i museumsverden, men det store opplysningsarbeidet som Norsk Skottbenk Union har drevet de siste årene har kanskje virka også på museene? Jeg tok først en tur i magasinet og kikket etter høvler som kunne ha vært i bruk sammen med skottbenker. Der fant jeg noen not- og fjærhøvler, men ingen skottokser.

Da jeg kom på Masstuloftet var det ikke mindre enn 3 skottbenker, en ferdig oppsatt klar til bruk, en med bare bukkene og en til å skyte tønnestaver. Bodil kunne fortelle at det var 4 treff i primus hos dem på skottbenk, men ingen foto kom opp på datamaskinen. Så her er helt klart mer å hente for dokumentasjon og oppmåling, man må bare lete litt.

Jeg vil foreløpig konsentrere meg om skottbenken som var ferdig oppsatt. Den er laget av tre ulike treslag, bjørk, furu, og gran. Bjørk i skruen (2 tomms), tappen som holder bena sammen og kilen, og en sliteplate som skruen presser mot når skruen strammes til. Det er furu i føttene og gran i langbordene. Lengden på benken er 381 cm eller 146,5 tommer, bredden på langborden e er 7 tommer, tykkelsen er 1 3/4tommer. Disse to plankene er i gran. Høyden på føttene er 75,5 cm eller 29″ tommer.

Foten her var ny og lagd i gran

Undersiden av det faste langbordet viser innfestningen, med lask på baksiden.

Armen den løse planken glir på , i bjørk

Sliteplate i bjørk der skruen treffer, i bjørk.

Her er det som museet har skrevet om skottbenken:

«Magasin nr: STM 04036

Skottbenk

Redskap for å feste panelet i, ved høvling. Den har to kraftige treskruer for å presse sammen/ feste gulv (bord) plankene under høvling. Denne skottbenken stod tidligere i Beitstad, Moen. Tidligere eier er Mikal Opdal. Han hadde benken da han begynte som husmann under Opdal i Beitstad. Husmannskontrakten ble skrevet under i 1877.»

En del av sporene etter oppmerking er bevart flere steder på skottbenken, og all oppmerking er gjort med blyant. Det er boret et hull i ene langbordet ca 1″ tomme i diameter, ca 60 cm fra ene foten, men ikke gjennom planken ca 1″ tomme inn i planken. Det var også noen spiker oppå plankene usikker på hvilken funksjon de har hatt.

Lasken som fester det faste bordet til foten er festet med treplugg og spiker. Lenger ned ser vi også bjørkehodet til armen som det løse bordet glir på

Merking med x både på foten og langbordet.

Her tar Per Steinar ut pluggen og løfter opp bordet fra foten.

Festeanordning med trepluggen som fester bordet til foten.

Begge føttene uten bordene på montert ser tydelig merkingenX og /

Festeanorning med treplugg og merking X til hvilken fot den passer.

Festeanordning med trepluggen som fester bordet til foten.

Merking med x

Jeg har nå vært en tur tilbake på Egge og kikket nærmere på skottbenken da det var noen mål og detaljer som var litt uklar. Første erfaring jeg vil kommentere er at hvis man jobber på millimeter papir og tegner i målestokk så er det mye enklere å ta alle mål i millimeter, nå prøvde jeg å kombinere oppmålingen med norske tommer og så overføre det til millimeter for så å gjøre det om til rett målestokk, det var tungvint. Hvis man tegner uten mm papir kan man godt jobbe i norske tommer. Her er oppdatert tegning av skottbenke n med litt fler detaljer rundt det faste bordet .

Det var særlig detaljer rundt innfestningen av det faste bordet som var interessant. Den var lagd på en helt annen måte enn den andre skottbenken hvor al l innfestning var gjort med mye spiker og en tapping i bordet. Her var det lagt en lask på baksiden og tappet både i bordet, foten og i lasken, hver lask hadde i tillegg til fire spiker en tre plugg og merket med X og / . jeg tolket disse symbolene som merking i byggeprosessen.

Jeg hadde en avtale med Bodil Østerås om å låne benken til studiesamlingen i desember og lurte litt på hvordan jeg skulle få den ned den smale loftstrappa, eller hvordan hadde snekkeren fått opp all materialene han skulle høvle, det hele virket litt tungvint. Det var ikke her skottbenken hadde stått når den hadde vært i bruk, men den virket jo litt tungvint å flytte på samtidig.

Det var først når jeg var ferdig med å dokumentere at skottbenken åpenbarte en vel gjennomtenkt finesse. Det løse bordet løftet jeg av og fikk ned, men s å var det det faste og to føtter, når Per Steinar tok i benken løftet bordet seg litt og vi skjønte at det ikke var så fast som vi trodde. Den lille trepluggen kunne dras ut og bordet var helt løst fra føttene, noe som gjorde flyttingen svært enkel, «satan de tænkt nu på aillt».

Så konklusjonen må vel være at det er viktig å komme tilbake til åstedet og ta en ekstra kikk og tenke litt gjennom hvordan har dette objektet vært i bruk hvordan har de som brukte det transportert det.

Strykebenkar i øvre Suldal

Ryfylkemuseet er godkjent opplæringsbedrift. Og for tida er det Ådne Jordebrekk Fermann som er lærling hjå oss, på andre året. Han har fått i oppdrag å dokumentere ein strykebenk som vart meldt inn til museet. Det var eigaren som vart medviten om kva han hadde ståande etter å ha lese «Strykebenkjen», ein artikkel i 2015-årboka til Ryfylkemuseet, «Talande Ting». I denne samanhengen oppdaga Ådne at der stod ein heime på Tufteskog og. Den vidare teksten og foto er av Ådne, om ikkje anna er nemt.

Det er til nå funne 3 ulike skottbenkar i øvre Suldal, innanfor eit område kring 5 kilometer. Gardane Tufteskog, Roaldkvam og Nordmork har kvar sin.

Desse er ganske like i utsjånad. Dei er lagde av grovt materiale, der berre langborda er høvla. Det ein også ser er at det faste langbordet ikkje er felt inn i staven, men spikra inntil. Materialet som er brukt er furu, noko som var lett tilgjengeleg.

Tufteskog (Gnr 66, bnr 1)

Benken er 294,5 cm lang

Det faste langbordet er spikra inntil staven

Legg merke til hòlet i kvar fot, kva kan det være brukt til?

Tverroken er 2,5x10 cm, og er samanføyd inn i stavane ved hjelp av svalehale og spiker.

Tverroken er 2,5×10 cm, og er samanføyd inn i stavane ved hjelp av svalehale og spiker.

Benken på Tufteskog er forholdsvis kort i samanlikning til både den i Nordmork og Roalkvam med ei lengde på berre 294,5 cm. Den har mest sannsynlig blitt brukt til å skyte 4 alen lange bord. Høgden på benken er 82 cm, noko som gir ei god arbeidshøgde, samtidig som du får nok tyngde over høvelen.

Langbordet er 2,5×21 cm. Sjølve foten er 630 lang, med ei høgd på 8cm og tjukna på 10 cm. Stavane har ei høgd på 81 cm, der stavane som langbordet er festa i er 5×9 cm, medan dei to andre er 9x9cm. Legg merke til at den eine staven er bladskøyta med foten, medan den andre er tappa nedi foten. Mellom stavane oppe er det eit mellomrom på 18cm. Tverroken er 2,5×10 cm, og er samanføyd inn i stavane ved hjelp av svalehale og spiker. Det er to på kvar side.

Legg merke til hòlet i kvar fot, kva kan det være brukt til?

Det lause langbordet og kilar var ikkje funne, men det vart funnen ein skottokse med hol etter meier som kan ha vore brukt på denne benken.

Ut i frå folketeljing i 1900 er det truleg Knut T. Tufteskog (f. 1859) som har brukt denne, utifrå at han var tømmermann av yrke.

Roaldkvam (Gnr 65, bnr 1)

Langbordet har ei lengd på 390 cm

Tverroken er spikra inntil staven

Alle fire føtene er bladskøyta med foten.

Dei same likheitstrekka finn du i denne benken; bygd av grove materialar, det faste langbordet er spikra inntil staven og berre langborda er høvla.

Langbordet er på 390 cm, og har ei arbeidshøgde på 79 cm. Langbordet er i dimensjon 3×21 cm. Bredda mellom det faste, og det lause langbordet er 12 cm på det breiaste.

Staven har ei høgda på 79 cm og er 8×10 cm. Alle fire føtene er bladskøyta med foten. Foten er ca. 60 cm langt og er 5×10 cm. Tverroken er festa med svalehale på begge sider av staven.

Treverket som har vorte brukt i denne strykebenken er furu. Dette var det treverket det var mest av på garden, og det som dermed var mest brukt.

Verken kilar eller skotthøvel vart funnen på staden.

Nordmork (Gnr 69, bnr 1)

RFF2014-056-007 — Frå Nordmark i øvre Suldal. Om lag 3 m lang og ei høgd på 78 cm. Foto: Ryfylkemuseet

Denne strykebenken er om lag 3m lang og har ein arbeidshøgde på 78 cm. Benken er av øksa materiale, noko som er ulikt i forhold til dei to andre i området. Den har også to knektar utanpå den eine staven som er noko usikkert kva det har tent til. Sjå og tidlegare bloggpost om Samanlikning av strykebenkar frå Suldal.

Samanlikning

I og med at desse benkene er innanfor eit område på 5 km, så er det ikkje mykje forskjellar og finne, og dei forskjellane som er, er ganske små. Dei har nok hatt same oppfatning om korleis ein strykebenk skal sjå ut.

Alle desse tre benkane er så å seie heilt like i oppbygning. Det er lite å skilje desse på. Noko som er likt er blant anna:

Det faste langbordet er ikkje felt inni staven, men spikra inntil
Material dimensjonen er nokså lik.
Tverrokane er felt inni med svalehale, og spikra fast.
Grovt materiale

Men det finnast ulikheiter også:

Benken i Roaldkvam er ca 90 cm lenger enn desse andre
Benken i Nordmark har knektar utpå staven på eine sida
Benken i Nordmark er av øksa materiale, medan desse andre er skorne på sirkelsag.

Av Ådne Jordebrekk Fermann

Verdas høgste skottbenk

I samlinga til Helgeland museum i Mosjøen er denne skottbenken som er den høgste i verda. Arbeidshøgda er 35 norske tommar, 91,525 cm. Foto: Roald Renmælmo — I samlinga til Helgeland museum i Mosjøen er denne skottbenken (nærast i biletet) som er den høgste i verda. Arbeidshøgda er 35 norske tommar, 91,525 cm. I bakgrunnen står skottbenken som det er skrive om i ein tidlegare post. Foto: Roald Renmælmo

I samband med kurset i bygging av skottbenk i Mosjøen i regi av Helgeland museum kom det fram to gamle skottbenkar i samlinga. Den eine har eg skrive om i ein tidlegare post. Denne andre skottbenken er veldig lik i dei fleste mål og detaljar, men arbeidshøgda er den største vi har sett på nokon skottbenk tidlegare. Det plasserer denne skottbenken heilt på topp som verdas høgste skottbenk med ganske god margin. Arbeidshøgda er 35 norske tommar, 91,525 cm. Eg kjenner ikkje til registreringsopplysningar på denne benken heller, men reknar med at denne også kjem frå Vesfn kommune. Det på grunnlag av at den truleg har kome inn i samlinga til museet før den store konsolideringsprosessen. Då var det Vefsn museum som heldt til i Mosjøen og dei dekte denne kommunen.

Skottbenken har langbord som er 6 alen og 5″ lange. Foto: Roald Renmælmo

Også denne skottbenken har skråband på langs. Desse fungerer både som avstiving under høvling og som støtte under langborda. Foto: Roald Renmælmo

Føtene står på ei fotplate og den faste foten er ekstra støtta opp med ein kloss på eine foten og rotkne på den andre. Foto: Roald Renmælmo

Langborda er forlenga med påspikra bitar. Det gir lengd på 24″ frå midt i foten i denne enden. Foto: Roald Renmælmo

I andre enden stikk langborda 16″ utom senter fot. Foto: Roald Renmælmo

Langborda er 2″ x 5 ½» . Det eine har marg i og det andre har marg inn. Foto: Roald Renmælmo

Arbeidshøgda er på heile 35″. Den eine foten er forsterka/reparert med ein klamp som er spikra på. Langborda er spikra til føtene. Foto: Roald Renmælmo

Arbeidshøgda på 35″ norske tommar. Foto: Roald Renmælmo

Føtene er 5 ½» x 2 ¼» – 2 ½» og har marg inn. Foto: Roald Renmælmo

Den lause foten står i ei sliss i fotplata. Her er det spikra på to kilar for justering av høgda på det lause langbordet. Fotplatene er 35″ x 3″ x 5 ½» og 38″ x 3″ x 4″. Foto: Roald Renmælmo

På den eine foten er det eit rotkne som er spikra fast i den faste foten og fotplata. På den andre foten er det ein trekloss. Foto: Roald Renmælmo

Skruvane er festa på den måten at enden på skruven er firkanta konisk med størst bredde i enden og passar i eit tilsvarande hol i skottbenken. Foto: Roald Renmælmo

Skruvane i skottbenken har utvendig diameter på gjengane på 43 millimeter. Foto: Roald Renmælmo

Dei to skottbenkane i samlinga til Helgeland museum i Mosjøen er så like at dei truleg er laga på same gard, eller på to nabogardar. Skruvane verkar å vere laga med same verktøy. Vi kan spekulere på om den fyrste benken viste seg å vere for høg til å vere behageleg å arbeide på? Så har dei laga ein ny skottbenk som har vore meir høveleg? I alle fall ser det ut som det har vore store problem med sidevegs stabilitet på skottbenken. Truleg er det ein konsekvens av den store høgda på benken? Dette er prøvd reparert med å sette på rotkne eller ein trekloss som stivar av benken. I alle fall er det artig å finne to såpass like benkar, men med så stor variasjon i arbeidshøgd.

Skottbenk i samlinga til Helgeland museum

I samband med kurs i bygging av skottbenk i Mosjøen i midten av oktober hadde Jon Dahlmo, Maja Sætermo og Torbjørn Prytz leita fram mykje spennande frå samlinga til Helgeland museum. Mellom det som vart funne var denne skottbenken som er ein del av samlinga til museet. Eg har ikkje funne registreringsopplysningar på benken og har derfor ikkje kjennskap til kva gard den kjem frå. Truleg har benken kome frå ein gard i Vefsn kommune.

Benken er 3,89 cm lang og har langbord som er 2 ½» x 5″. Langborda er runda på undersida ut mot endane og fasa i underkant. Skottbenken har skråband i lengderetning, noko som både stivar av benken under høvling og som også gir avstiving av langborda. Benken kan i verkemåte minne om benkane frå Skårvoll der den eine foten er fast i fotplata og den andre står i eit spor som er litt romt og gir rom for variasjon i tjukna på emna som skal festast. Oversida av langborda verkar å ha vore høvla veldig rette og fine sist benken var i bruk.

Heilbilete av skottbenken. Foto: Roald Renmælmo

Øverkant av langborda. Foto: Roald Renmælmo

Langborda er festa til føtene med to spikrar. Foto: Roald Renmælmo

Langborda stikk ut 34″ frå senter fot. Foto: Roald Renmælmo

Skruvane har diameter på 43 mm utvendig. Foto: Roald Renmælmo

Detalj av skruvar. Foto: Roald Renmælmo

Skruvane er festa til den faste foten ved ein konisk firkanta tapp som står i eit tilsvarande hol i foten. Foto: Roald Renmælmo

Skruvane er fast i den faste foten. Skråbanda er tappa inn både oppe og nede. Foto: Roald Renmælmo

Skråbandfelling oppe i langbordet. Skråbandet er av gran og festa med spikar. Foto: Roald Renmælmo

Skråbandfelling nede i fotplata. Foto: Roald Renmælmo

Fotplata er 23″ lang, 7 ¼» brei og 3 ½» tjukk. Den eine fotplata er i rein kantved og den andre i flaskved med marg ned. Innfellinga av føtene gir normal åpning på 1 ½» mellom langborda, kanskje 5/4″?. Foto: Roald Renmælmo

Føtene er 2 ½» – 3″ x 5″ – 5 ¼» og er i kantved av gran. Alle delane i benken er av gran, unntatt skruvane som er av bjørk. Foto: Roald Renmælmo

Denne benken er ein av to benkar i samlinga til Helgeland museum i Mosjøen. Det er mykje som tyder på at det finnast fleire skottbenkar på dei andre avdelingane av museet og vi er i gang med å undersøkje dette nærare. Vi kjem tilbake til meir om skottbenkar og det veksande fagmiljøet i nedslagsfeltet til Helgeland museum. Eg vil rette ei spesiell takk til Jon Dahlmo for hans innsats for å leite fram skottbenkar og verktøy på sine heimtrakter.

Samanlikning av strykebenkar frå Suldal

Tenkte det var på tide med ein liten statusrapport på registreringa av gamle strykebenker i vårt område.

Det er nok kunn tilfeldigheter som gjere at strykebenker vert tekne vare på, og vert funne att. Det er svært få som veit kva dei har vore nytta til. Den einaste benken eg har kome over som er i bruk er Vasshusbenken som står på ei gardssag. Den er noko modifisert med lause boltar gjennom langborda som djupnestopp og kjetting i kilane (ikkje nokon dum ide). Benken vert nytta til barking av villmarkskledning.

To av museumsbenkane (Li- og Hålandsbenken) har begge skråavstiving i lengderetninga. Kolbeinstveitbenken er den lengste på 4340 mm og ei høgd på 800 mm. Den har fått nye langbord og er den me nyttar. Den har ei litt upraktisk lengd i forhold til verkstaden vår så me har planar om å lage ein ny og kortare benk ved høve.

Den siste benken eg kom øve stod inne på løegulvet i Nordmark. Der låg der og ein langbenk tilsvarande den frå Kvilldal oppå slindrene, denne er omlag 4 m i lengda. Strykebenken er den minste til nå med ei lengd på omlag 3 m og ei høgd på 780 mm. Den har og to knektar spikra fast på baksida som eg ikkje veit kva er til.

Under følger nokre bilete av benkane.

Frå Håland i Erfjord. Denne er 3520 lang og ei høgd på 810. Legg meke til spora etter kløyving i venstre enden. Dette vitnar om at langbordet er skore på oppgangsag. Foto: Ryfylkemuseet.

Hålandsbenken frå enden. Foto: Ryfylkemuseet

Frå Nordmark i øvre Suldal. Denne er 2980 lang og har ei høgd på 780. — Frå Nordmark i øvre Suldal. Denne er omlag 3 m lang og har ei høgd på 780. Foto: Ryfylkemuseet.

Nordmarkbenken frå enden. Legg merke til "knekten" som er spikra på til venstre i biletet. Kva kan dette ha tent til? — Nordmarkbenken frå enden. Legg merke til knekten som er spikra på til venstre i biletet. Kva kan dette ha tent til? Det lause langbordet kom til rette då eg bar benken inn att i løa… Foto: Ryfylkemuseet.

Frå Vasshus i Suldal. Denne er 3415 lang og har ei høgd mellom 800 og 840. — Frå Vasshus i Suldal. Denne er 3415 lang og har ei høgd på 800 og 840. Boltane som går gjennom langborda er lause og tener som djupnestopp.Foto: Ryfylkemuseet.

Vasshusbenken frå enden. Her er kilen (av impregnert festa med kjetting) Reparasjonar er utført nyleg. — Vasshusbenken frå enden. Her er kilen festa med kjetting. Reparasjonane er utført i seinare tid. Foto: Ryfylkemuseet.

Frå Li i Suldal. Denne er ... lang og har ei høgd på ... . Libenken har ein eigen påst her. — Frå Li i Suldal. Denne er 3240 lang og har ei høgd på 830. Li-benken har ein eigen post her. Foto: Ryfylkemuseet.

Skottbenk frå Nereng, Tynset

På garden Nereng på Tynset var det ein gardsauksjon denne sommaren. Mellom mykje forskjellig rart som låg i vognskjulet var det ein skottbenk. Heldigvis klarte eit av våre medlemmar, Kolbjørn Vegar Os, å få kjøpt skottbenken. Den viser seg å vere ein av svært få skottbenkar med kilestramming som faktisk har med nokre av kilane som høyrer til. Kolbjørn har laga ei oppmålingsteikning som har med dei mest sentrale måla på skottbenken. Legg merke til at Kolbjørn har teikna inn orienteringa av årringane på dei ulike emna. Dette kan vere relevant å få med sidan det kan verke inn på korleis emna oppfører seg.

Oversiktsteikning med måla på skottbenken frå Nereng. Måla er i norske alen, ein alen er 24 tommar (a 26,25 cm) og tilsvarar 62,8 cm. Teikning: Kolbjørn Vegar Os — Oversiktsteikning med måla på skottbenken frå Nereng. Måla er i norske alen, ein alen er 24 tommar (a 26,14 cm) og tilsvarar 62,75 cm. Kvarte alen er også ei vanleg eining i slike samanhengar. Også brøk av tommen er vanleg. Teikning: Kolbjørn Vegar Os

Snitt av den eine foten på skottbenken frå Nereng. Teikning: Kolbjørn Vegar Os — Snitt av den eine foten på skottbenken frå Nereng. Legg merke til at den bevegelege foten står i ei romsleg sliss og kan flyttast. Truelg har dei då brukt avstandsklossar mellom føtene nede for å få passe avstand til det som skal høvlast. Dei fleste måla her er i centimeter, nokre supplert med tommar. Teikning: Kolbjørn Vegar Os

Fot og kiler til skottbenken frå Nereng. Teikning: Kolbjørn Vegar Os — Fot og kiler til skottbenken frå Nereng. Her er dei fleste måla oppgjeve i centimeter. Teikning: Kolbjørn Vegar Os

Denne oppmålinga kan vere eit godt døme på korleis ein kan måle opp ein skottbenk. Supplert med nokre foto av detaljar så bør det gå fint å bygge ein tilsvarande skottbenk. Det er påfallande at måla på skottbenken går godt opp i norske tommar og alen. Det er nok desse måleeiningane som har vore brukt av dei som i si tid laga skottbenken. Det er som regel nyttig å bruke ein tommestokk med norske tommar når ein driv med oppmåling av eldre snikkararbeid. Tala som ein får frå målinga kan då framstå på ein måte som gjer at ein kan setje seg inn i kva snikkaren av skottbenken har tenkt.

Skottbenk frå Li i Suldal

RFF2013-090-001 — Frå Li i Suldal. Denne er 3240 cm lang og har ei høgd på 830 cm. Libenken, høvelbenken, har ein eigen post på bloggen Hyvelbenk.

På Ryfylkemuseet har eg oppdaga endå ein skottbenk. Den låg oppå slindrene på løa på Li som har vore museumsgard frå 2009. Riksantikvaren har vore på Li sidan 1936.

Skottbenken på Li i Suldal. Benken har nok hatt kilestramming. Foto: Ryfylkemuseet.

Skottbenken har langbord som er 3240 mm lange. Arbeidshøgda er på 830 mm. Dimensjon på langborda er 195 x 30 mm i gjennomsnitt. Det skal være kilar til stramming, men dei er ikkje å finne.