Peter Brennvik som tidlegare har bidratt med oppmåling og registrering av skottbenk i Surnadal har også bygd sin eige skottbenk. Benken er basert på skottbenkar frå Romsdalen. Vi kan gratulere Peter som medlem i Norsk Skottbenk Union og ser fram til hans framtidige bidrag til vårt fagmiljø. Peter har også brukt bloggen som ressurs for sitt arbeid med å byggje skottbenken. Då er det ekstra artig å kunne legge ut tekst og bilete som Peter har publisert på sin eige blogg, Verktøykista. Her kjem teksten til Peter:
I 2014 var det høvelmakarkurs på Romsdalsmuseet. I det høve fikk vi kikke på nokre gamle skottbenkar frå Romsmuseet si samling. Sidan eg er Romsdaling lyt eg nesten skaffe meg ein slik Romsdalsk-skottbenk.
Eg fann bilete, mål og inspirasjon på Skottbenkbloggen, medan Øyvind Vestad frå Romsdalsmuseet suplerte med fleire viktige bilete og mål.
Her kjem nokre bilete frå bygginga av føttene til benken.
Tappane på føttene blir over ført til fotplata. Fotplata er i 3″ furu, medan føttene er i 3″ bjørk.
Sidan det er ulik bredde på foten og fotplata har eg ei senterlinje eg går ut ifrå.
Justering av tapphola
Uthogging av glidespor for den lause foten.
Grunthøvelen er fin for å justere djupna i sporet.
Overføring av tapphola for spentappen og glideklampen til den lause foten.
Overføring av tapphola for spentappen og glideklampen til den lause foten.
Eg laga spenntapen litt laus slik at den glir lett.
“Glideklampen” vert naglafast i den faste foten og fotplata.
Den lauste foten står med ein glidetapp ned i fotplata og skal gli lett på “glideklampen”
Eg måtte prøve prøve alt før eg gjorde alle delane fast. Fotplata har fått litt dekor og avslutning. Føttene har fått ein fasakant og avrunda opp mot langborda.
“Glideklampen” blir åretta fast i fotplata. Eg har bruka ein 14mm nagle med hovud i bjørk.
Åretting.
Skottbenken fungerar med ein kile istaden for gjengar.
Verktøysmeden Jon Dahlmo har lang fartstid med smiing av høvelstål til bruk på skottbenk. No har han også laga seg sin eige skottbenk, okshøvel, skottokse og golvplogar. Sjølvsagt har han smidd stål til høvlane sine sjølv. Skottbenken er kopi av den eine skottbenken i samlinga til Helgeland museum. Foto: Roald Renmælmo
Jon Dahlmo driv Verktøysmia i Drevja i Vefsn kommune på Helgeland. Han har spesialisert seg på å smi og levere handverktøy til forskjellig slags trearbeid og har fartstid på meir enn 25 år i denne verksemda. Han har vore med på å fremje bruken av skottbenk sidan han smidde dei fyrste høvelståla til golvplogar til meg for 14 år sidan. Eg har skrive om arbeidet med å finne fram til verktøy og arbeidsmåtar for høvling av golvbord i artikkelen Handhøvling av golvbord – på jakt etter skottbenken. Han har også biddrege til fleire seminar i smiing av høvelstål og høvelmaking for smedar tidlegare. Han har såleis laga seg ein del høvlar av ulike slag tidlegare. I samband med kurs i bygging av skottbenk i Mosjøen i oktober var Jon ein sentral person i å leite fram gamle skottbenkar og høvler. Han var også med på kurset og fekk byrja på sin eige skottbenk. Denne er no ferdig og kunne brukast på seminar i verktøymaking i Trondheim i førre veke. Frå tidlegare har smedane Odd Inge Holmberget og Torgeir Henriksen på Nidarosdomens restaureringsarbeider laga sin eige skottbenk. Jon er derfor ikkje den fyrste smeden som har laga eigen skottbenk. Derimot har Jon gjort ein stor og viktig innsats for å utvikle og produsere høvelstål til golvplogar slik at fleire kan få laga seg slike høvlar. Det gjer at han blir vårt fyrste VIP medlem. 🙂
I bakgrunnen er min fyrste golvplog med stål frå Jon Dahlmo. Denne er kring 14 år gamal og har vore mykje brukt. I framkant ligg det nye stålet som Jon har smidd i haust. Det består av tre smale stål som vert lagt saman og klemt fast med settskruvar på sida av høvelstokken. Desse ståla fungerer på tilsvarande måte som ståla som Mattias Helje har smidd til golvplogane som eg har skrive mykje om her på bloggen. Foto: Roald Renmælmo
Her er dei to nye golvplogane som Jon Dahlmo har snikra seg. Han har sjølv smidd ståla og laga beslaga med settskruvar som held ståla på plass. Høvlane og ståla er laga etter dei originale høvlane til høgre på biletet. Foto: Roald Renmælmo
Den eine av golvplogane til Jon Dahlmo. Foto: Roald Renmælmo
Jon Dahlmo og golvplogane. Foto: Roald Renmælmo
Jon hadde smidd 5 sett med høvelstål og beslag til seminar i verktøymaking for snikkarar 2 -5. desember på Sverresborg i Trondheim. Her er Jon til venstre og Einar Strand til høgre. Einar held på å lage seg eit sett med golvplogar til seg sjølv slik at han kan bruke skottbenken sin meir. Foto: Roald Renmælmo
Einar siktar etter sålen på høvelen som han held på å lage. Jon Dahlmo står ved sidan av sine nye golvplogar. Foto: Roald Renmælmo
Jon har også gjort ein stor innsats for å leite fram gamle høvlar av ulike slag frå Drevjaområdet. Eg reknar med at det vil kome fram mykje spennande frå dette området i tida som kjem. Dei nye ståla Jon har smidd til golvplogar gjer det lettare å lage sine eigne golvplogar. På kurset i Trondheim 2-5. desember fekk både Peter Brennvik, Einar Strand og Ole Jørgen Schreiner laga seg sine eigne sett med golvplogar med utgangspunkt i ståla frå Jon Dahlmo.
Dette er ein av golvplogane Jon Dahlmo har funne i Drevja. Denne har eit fast stål som høvlar fjør, men ikkje toppen av fjøra. Det som er spesielt med denne høvelen er justerbart land. Foto: Roald Renmælmo
Golvplogen har to flatjarn som er felt gjennom høvelstokken under handtaka. I eine sida av desse er det bora eit hol som er gjenga opp. Desse høver for skruven som kjem opp frå undersida av det flyttbare landet. Foto: Roald Renmælmo
Golvplogen sett frå undersida. Her ser ein skruvane som går gjennom landet. Med dette kan ein justere avstanden frå rettsida av bordet og til fjøra. Foto: Roald Renmælmo
Same golvplog sett ovafrå. Foto: Roald Renmælmo
Kravet for å bli tatt opp som medlem i Norsk Skottbenk Union er å ha snikra sin eigen skottbenk og at dette vert publisert her på bloggen. Vi har også fått utvikla eit eige arbeidsforkle for bruk med skottbenken. For å få bruke dette krev vi at ein også må ha snikra sin eigen okshøvel og sin eiga skottokse. Jon Dahlmo har innfridd alle desse krava og har i tillegg smidd sine eigne stål til høvlane og utvikla og laga seg golvplogar. Dette bør vel kvalifisere til eit enda meir eksklusivt arbeidsforkle med logoen til Norsk Skottbenk Union? Kom gjerne med innspel på dette.
Ivar Jørstad er fornøgd eigar av sin sjølvlaga skottbenk. Vi ynskjer han velkommen som medlem i Norsk Skottbenk Union. Foto: Ivar Jørstad
Ivar Jørstad har gått det nye fagskoletilbodet Innføring i bygningsvern på Røros. Som ei oppgåve har han både registrert og målt opp ein gamal skottbenk og bygd seg sin eige skottbenk. Han har leita etter gamle skottbenkar i Buskerud der han held til. Så langt har det ikkje dukka opp nokon. Skottbenken han har målt opp er frå Bredalslien i Tolga. Denne vurderte han som så tung og kraftig at ein kopi av denne ville bli lite mobil og såleis ikkje så veleigna som arbeidsbenk i si verksemd. Valet fall på «Jarlebenken» som er ein konstruksjon av Jarle Hugstmyr basert på skottbenken til Per Volden i Os. Jarle har kopla på ein ekstra benk på sida for å drive med ymse snikkararbeid. Dette blir ein kombinasjon av skottbenk og høvelbenk, to benkar i eitt. Ved å byggje ein slik benk fekk Ivar ein benk som løyser dei fleste behov for arbeidsbenk på byggjeplassar. Han har basert seg på oppgåva til Thor-Aage Heiberg, «Produksjon av ny skottbenk – Jarlebenken» som du finn i oversikta over litteratur om skottbenk. Skottbenken er utstyrt med skruvar slik som er vanleg på «Jarlebenken». Ivar laga sjølv skruvane med lånt verktøy.
Gjengeutstyret er fra et gammelt snekkerverksted i Lier, utlånt av Lier bygdetun. Foto: Ivar Jørstad
Skottbenken til Ivar er den fyrste vi har registrert i Buskerud. Eg kjenner ikkje til kjelder som kan seie noko om bruk av skottbenk i dette fylket. Det er mogleg det vil dukke opp slike kjelder no når Ivar har bygd seg benk og får vist fram fordelane med den for andre handverkarar i fylket? Ivar vil bruke benken i si verksemd som tømrar og restaureringshandverkar. Han har også starta på ei fireårig utdanning i tradisjonelt bygghandverk og teknisk bygningsvern på HiST i Trondheim. Eg reknar med at vi får sjå meir frå han i åra framover.
Med skottokse fra Gjøvik, stål funnet på ebay og en nylagd kile er det bare å sette igang. Foto: Ivar Jørstad
Arbeidsbenken brukes til avlastning/oppbevaring når skottbenken er i bruk. Høgde på skottbenken er 81 cm, høgda på arbeidsbenken er 85 cm. Foto: Ivar Jørstad
Den fungerer slik som jeg ønsket. Foto: Ivar Jørstad
Vi ynskjer Ivar velkommen inn i Norsk Skottbenk Union og set stor pris på dei fine bileta han har sendt oss saman med ein rapport over arbeidet. Vi vil seinare poste bilete av og detaljar om den fine skottbenken Ivar har målt opp på Bredalslien. Vi håper innsatsen til Ivar vil inspirere fleire til å sende inn bilete av sin sjølvlaga skottbenk, rettbenk eller strykebenk. Vi veit det er store mørketal, mange som ikkje har sendt inn den nødvendige dokumentasjonen for å bli tatt opp som medlem i Norsk Skottbenk Union.
Som den fyste frå Nordland kan vi ynskje Eirik Nicolaisen velkommen som medlem i Norsk Skottbenk Union. Han har snikra seg både skottbenk og langbenk og sendt inn dokumentasjon på dette for publisering. Han er student på Teknisk bygningsvern og restaurering på HiST i Trondheim og bur i Sømna kommune på Helgeland i Nordland. Enn så lenge har det ikkje vore registrert gamle skottbenkar på Helgeland, men vi har fått tips om at det er lokalisert to skottbenkar som vi kjem til å sjå nærare på etterkvart. Her kjem tekst og bilete frå Eirik Nicolaisen:
Etter inspirasjon frå den eminente bloggen til Norsk skottbenkunion har eg laga meg ein skottbenk og ein langbenk.
Skottbenken og langbenken som Eirik har laga. Foto: Eirik Nicolaisen
Eg har snakka med fire mogelege informantar på Sør-Helgeland, men, med unnatak av ein, kjenner ingen til skottbenk, korkje som uttrykk eller ting. Den eine, Kåre Lande frå Tosbotn, hugsar far hans snakka om ein skottbenk som vart nytta på ein tynnefabrikk til å høvle kantane på tynnestavane. Denne skottbenken var innretta slik at tynnestavane kunne bøyast når ein høvla. Dette var nok ein nokså spesialisert variant. Eg har eit par namn til på lista, men har ikkje kontakta dei enno.
Skottbenken eg har laga meg er eit ”gjennomsnitt” av skottbenkane i bloggen og basert på kilar for å klamre fast bordet. Eg har nytta materialar eg hadde liggjande, så det er ikkje nokon voldsom tankeverksemd bak dimensjonane, anna enn at det skal vere sterkt nok. Føtene er 4” x 4”, oppstandarane er 3” x 6” og langborda er 2” x 8” (48 x 196). Oppstandarane er tappa ned i føtene og skruva i hop med M16 gjengestang. Det faste langbordet er grada inn i oppstandaren. Denne skottbenken kan maksimalt ta to tom tjukke bord, men det greier seg til min bruk. Hovudmåla på skottbenken er 76 cm høgd (langbordhøgd), 396 cm lang og føtene til bukkane er 95 cm lange. Eg har tenkt å lage meg fleire langbord i ulike lengder etter trong. Det er heller ikkje sikkert at dette vert den siste skottbenken min !?
Delane til skottbenken under produksjon. Foto: Eirik Nicolaisen
Delane til skottbenken under produksjon. Foto: Eirik Nicolaisen
Føtene er tappa gjennom fotplata kilt frå undersida. Foto: Eirik Nicolaisen
Som spennbolt er det brukt M16 gjengestål og skiver. Benken er stramma med kile. Foto: Eirik Nicolaisen
Det er tatt ut i foten for kile og styrelist på langbordet. Foto: Eirik Nicolaisen
Langborda er laga av 2″ x 8″ gran kjøpt frå trelast. Då er det enkelt å byte ut med lengre eller kortare langbord etter behov. Foto: Eirik Nicolaisen
Eg har enno ikkje fått prøvd skottebenken, men skal høvle om lag 30 m2 golvbord av ukanta gran til eit eige prosjekt, når eg får tid. Eg må og lage meg skotthøvlar før den tid. Eg tenkte eg kunne nytte høvlar som eg monterar meier på.
Den ferdige skottbenken er klar til bruk. Foto: Eirik Nicolaisen
Langbenken har eg og laga med tilgjengeleg material etter inspirasjon frå langbenken i Sirbma i Tana. Benkbordet er eit ukanta 2” furubord med breidd 24-26 cm, midtbordet er ein gamal oppgangssaga 2” x 8”. Bukkane er av 2” x 6” og 2,5” x 4” furu der oppstandarane er tappa ned i føtene. Bukkane er slissa inn i midtbordet og benkbordet og benkbordet er skruva fast. Høgda er 50 cm og lengda er 489 cm, bukkane skrevar 50 cm.
Langbenken er ferdig og klar til bruk. Foto: Eirik Nicolaisen Plata på langbenken er skruvd fast med forsenka skruvar. Foto: Eirik Nicolaisen
Vi takkar Eirik for tilsendt materiale og reknar med at vi vil høyre meir frå han etterkvart som han går vidare og får brukt dei nye benkane sine.
This is a typical situation with a «skottbenk» used with at «skottokse» (the handplane) for shooting the edgde of a long board. Photo: Roald Renmælmo
When I started this blog I wanted to get some focus on a type of workbench that where almost forgotten in Norway. I wanted to engage other craftsmen in Norway to search for old workbenches and to make their own and start to use them. I did not believe that this would gain interest among woodworkers in other parts of the world. About a year ago Dennis Laney wrote a post about the skottbenk on his blog: If you don’t know your hyvelbenk from a skottbenk – you should. It is not easy to explain the use of the bench and to translate Norwegian terms to English. Dennis wrote a new entry on his blog to explain how this skottbenk works: Skottbenk equals sticking board – Big sticking board. He has also made a later post: Murphy’s law, spring joints and skottbenks.
I have made a small Youtube video to show how I use the skottbenk to make floor boards with tongue and groove. It has some Norwegian text to explain the details but you will get the idea. I have also made a post in Norwegian that explains how to use and maintain the skottbenk. I have also an earlier entry in English on the blog: Jointing bench or shooting bench as English translation of skottbenk?
Some weeks ago I got an e-mail from James Groover, an American that where interested in the skottbenk and wanted to make a 3D model of one in Google SketchUp to help people to make their own skottbenk. We have been working on this model for some time and had some problems with the conversion from metric to inches and even from the Norwegian «tomme», a slightly longer inch. After some e-mails to solve theese problems, James has come up with a 3D model of a skottbenk. That might be the first in history? The model are based on the skottbenk I use in the YouTube video, that again are based on an original from Kverndal in Målselv. James has made his 3D model available for you all from 3D warehouse. You can download the file and use Google SketchUp to wiev the model in 3D.
Screenshot of the 3D model of the Skottbenk made by James Groover.
I do hope that this will help you to make your own skottbenk even if you cant read Norwegian. There should be possible to find similar workbenches as the skottbenk in other parts of the world. Leonardo da Vinci did make a drawing of a skottbenk and I have found several American patents on workbenches that works like a skottbenk. That would indicate that it should be possible to discover a skottbenk outside of Norway. Thank you Dennis and James to help me to introduce the skottbenk in your part of the world.
Einar Strand i Nord-Trøndelag fylkeskommune har i lang tid hatt planar om å snikre ein skottbenk for å bli med i Norsk Skottbenk Union. Når eg skulle kome for å demonstrere høvling fekk han fart på saken og fekk ferdig sin skottbenk i dag. Foto: Roald Renmælmo
I samband med festivalen Vrimmel i Namdalen i Nord-Trøndelag har vi eit par dagar der vi demonstrerer handverk eit par ulike stader. I dag var vi på Leka Skole i Leka kommune og handsaga, rydde stokkar og høvla bord på skottbenk. Høvlinga på skottbenk var eit populært innslag for elevane som var ivrige på å sikre seg høvelspon av ulike typar. For å vere rusta til demonstrasjonen har Einar Strand i Rørvik arbeidd til langt på natt dei siste dagane for å få ferdig sin skottbenk og langbenk til bruk i demonstrasjonsarbeidet. Benkane er prøvd ut i dag og er såleis godkjente. Vi ønskar dermed Einar velkommen som medlem i Norsk Skottbenk Union. Skottbenken til Einar er ikkje ein nøyaktig kopi av ein original. Han har henta inspirasjon frå både skottbenken frå Kverndal i Målselv og ein skottbenk frå Nordmøre. Skottbenken vert stramma med kilar på tilsvarande måte som min kopi av skottbenken frå Kverndal. Skottbenken er ein benk som kan seiast å vere i eit maritimt miljø slik som benken frå Troms som vi presenterte i førre post.
Her har vi rigga oss til på skoleplassen med sagstilling, ryarbukkar, langbenk og skottbenk. Foto: Roald Renmælmo
Elevane på skulen var veldig ivrige på å prøve skottbenken, truleg mest for å få laga seg ei høvelspon som dei fekk med seg? I alle fall var det mange som fekk sitt første møte med skottbenken i dag. Det kan vere bra for framtidig rekruttering til Norsk Skottbenk Union? Dessverre var eg for oppteken med høvlinga når elevane var med oss til at eg fekk tatt særleg med foto av dette. Arrangementet er ein del av Den kulturelle skolesekken, som er ei nasjonal satsing på kunst og kultur til alle elevar. Vi håpar fleire kommunar og fylkeskommunar ser sitt snitt til å få med skottbenken og andre sentrale handverkstradisjonar med i opplegget til Den kulturelle skolesekken. Skottbenken er i alle fall godt egna til slike formidlingsopplegg.
Einar på plass på Leka skole med langbenken og skottbenken som han har laga seg. Skottbenken vert stramma med kilar. Foto: Roald Renmælmo
Norsk Skottbenk Union har ikkje veldig mange aktive medlemmer, så langt er det berre 7 som har skrive innlegg på bloggen. Det kan skuldast at det verkar for komplisert å sette seg inn i korleis ein skal poste sjølv? Eg oppfordrar då til å sende inn bilete og stoff til ein av oss som er aktive som forfattarar på bloggen slik at vi kan poste. Det er viktig å få ut slikt stoff slik at andre kan få ta del i det. Bloggen er åpen for alle, både medlemmar og andre interesserte. For å lage ei meir formalisert ordning for opptak som medlem i Norsk Skottbenk Union vil vi krevje at det blir posta bilete av den aktuelle skottbenken som er grunnlaget for opptaket. Slik vil vi og slå eit slag for at fleire er med på å dele aktuelt stoff på bloggen.
Førstemann ut i denne samanhengen er restaureringshandverkaren Arne Graven i Karasjok. Han har sendt bilete av sin nybygde skottbenk som har utgangspunkt i skottbenken som vi tidlegare har skrive om frå Karasjok. Benken er snikra for å brukast til å høvle golvbord til eit nyrestaurert hus i Sirbma i Tana. På garden fann Arne ein langbenk for høvling av bord på flasken. Saman med skottbenken og nokre høvlar så har Arne det han treng til å høvle golvborda.
Skottbenken som Arne har snikra seg. Benken er 4,6 meter lang og langborda har dimensjon på 44 mm x 165 mm. Foto: Arne Graven
Våningshuset som Arne Graven restaurerer i Sirbma i Tana. Huset er eit samisk kulturminne som er automatisk freda og har då det sterkaste vernet eit hus kan få i Noreg. Sametinget som forvaltningsorgan ynskjer at arbeidet med restaureringa skal gjerast på best mogleg og då er det klart at handverkaren må snikre skottbenk, lage seg høvlar og høvle golvborda for hand. Foto: Arne Graven
Skottbenken som Arne Graven har snikra. Stramminga skjer med kilane som er festa med tau til føtene på benken. Foto: Arne Graven
Skottbenken sett frå enden. Denne typen av skottbenk finnast det døme på fleire stader i landet. Foto: Arne Graven
På garden i Sirma kom Arne over denne langbenken som er enkelt laga men ser ut til å fungere veldig bra. I standen for å stivast av med sargar på sidene eller ved å ha ein tjukk planke i setet så har ein lagt ein smalare planke på høgkant under setet. Slik kan ein byggje ein smekrare benk. Benken er 56 cm høg og 3,64 cm lang. Foto: Arne Graven
Detalj av korleis foten på langbenken er laga. Benken er truleg godt egna til høvling av flask. Foto: Arne Graven
Tømmertralla Arne brukar til å flytte stokkar er ypperleg for å transportere skottbenken og langbenken. Då har han eit mobilt golvbordhøvleri. Foto: Arne Graven
Vi vil med dette få ynskje Arne Graven velkommen som medlem i Norsk Skottbenk Union og takke han for å ha sendt over bilete til oss slik at vi kan dele dei med dykk andre. Vi er glade for å sjå at skottbenken er snikra i tråd med den lokale tradisjonen i Indre Finnmark. På denne jobben i Tana er benken den nordlegaste registrerte i Noreg. Til vanleg held Arne og benken til i Karasjok og der har vi ein gamal benk registrert frå før. Vi set stor pris på at Sametinget legg til rette for at handverkarar som Arne Graven får bruke skottbenken og høvle golvbord på den måten som ein bør i slike restaureringsprosjekt. Det er slett ikkje så sjølvsagt som det burde vore. Vi ynskjer Arne lukke til med resten av prosjektet og kjem gjerne tilbake med bilete av golvborda og seinare ferdig golv.
I min førre post, Skottbenk i praksis med videofilm av golvbordhøvling kjem det fram av filmen korleis eg spenner fast golvborda i skottbenken og skyt dei rette medan eg pløyer. Dette er enkelt og greitt og alle borda blir rette og pløyinga blir i vinkel til den retthøvla flasken på borda. Det demonstrerer det geniale med skottbenken på ein god måte. Dette er vel og bra heilt til du sjølv skal til å lage skottbenk og høvle golvbord. Då dukkar det opp spørsmål om korleis ein får justert skottbenken slik at langborda vert rette og i vinkel. Det spørsmålet fekk eg frå ein av våre amerikanske lesarar, Dennis Laney, som har alvorlege planar om å bygge seg skottbenk for eige bruk og samstundes blogge om dette og arbeide for å spreie skottbenken i USA. Eg svarar på spørsmålet hans på norsk i første omgang, men vil seinare arbeide med tilsvarande informasjon på engelsk. Omsetjing av slikt er ikkje så lett når skottbenken og bruken av han ikkje er etablert i det engelske språket.
Skottbenken min har to langbord. Eit som er fast og som du ser til høgre på biletet, og eit som er laust og står til venstre på biletet. Den foten som står til venstre fungerer som mothald mot kilen når ein strammar kilen. Foto: Roald Renmælmo
Det faste langbordet på skottbenken min er skrudd fast med boltar så det er godt festa til foten. Foten er av bjørk og er tappa gjennom fotplata. Det er sentralt for funksjonen til skottbenken at dette står beint og er stødig. Foto: Roald Renmælmo
Innsida av det faste langbordet blir flata som dei ferdige høvla borda skal ligge an mot under høvling. Derfor må denne flata vere høvla mest mogleg plan og jamn. Når ein har eit golv som skottbenken står på så er det lettvindt å bruke ein vater for å sjekke at flata på langbordet er i lodd i heile lengda. Om bordet er vindt vil det bli vanskelegare å justere overkanten rett. Foto: Roald Renmælmo
Ein vanleg vater er fint å ha for handa når ein skal justere loddet på langbordet. Foto: Roald Renmælmo
Når langbordet er høvla rett på innsida kan ein bruke vinkel for å sjekke at kanten av bordet er i vinkel i høve til flata. Er flata i lodd kan ein bruke vater for å sjekke vinkelen. Foto: Roald Renmælmo
Ein finstilt og bein langhøvel er eit viktig verktøy å ha for handa når ein skal rette langborda. Foto: Roald Renmælmo
Kameralinsa fungerer ikkje så godt til sikting av rette linjer som auga men her får du inntrykk av korleis eg siktar langs etter overkanten av langbordet for å sjå at det er rett. Når flata på langbordet er ganske bein så blir slik sikting veldig nøyaktig. Kular på 0,5 mm blir godt synlege. Her høvlar ein med langhøvel for å rette den siste finjusteringa. Det er ein stor fordel å ha ein fin kant på langborda slik at høvelen ikkje får problem. Langbord av gran med stor kvist i kanten kan vere problematisk. Foto: Roald Renmælmo
Vateren er også bra å ha til å sjekke at det faste og det lause langbordet er like høge i heile lengda. Foto: Roald Renmælmo
For å sjekke langbordet kan ein sette det lause langbordet på høgkant oppå det faste slik at dei to øverkantane står mot kvarandre. Om langborda er retta saman og ein har sjekka med vater at dei er like høge så vil ein få fram om det er kul eller søkk i borda. Foto: Roald Renmælmo
Feil i form av kul eller søkk i overkanten av langborda vil framstå som ei glipe mellom borda. Her er ei glipe på ca 0,5 mm. Det er så lite at det blir omlag 0,2 mm feil på golvborda under høvling. Det kan ein akseptere på lange lengder. Foto: Roald Renmælmo
For å samanlikne har eg lagt på eit golvbord som ikkje er høvla på kant og har kantinga frå saga. Det har ein langkrok på nesten 4 mm. Det er ein dramatisk feil om det ser slik ut etter høvling. Dette for å vise nyansane. Foto: Roald Renmælmo
Dette billedgalleriet med forklaringar skulle vere ein grei start for å forstå systemet med skottbenken. Dette er slikt eg sjølv har kome fram til gjennom bruken av mine skottbenkar. Eg har lært å bruke skottbenk av Konrad Stenvold som hadde ein del erfaring med bruken av slike. Då eg høvla saman med han så var eg dessverre ikkje så god til å spørje om alle slike detaljar som det med retting av langbord. Kor nøye var dei med slikt tidlegare? Det er det ikkje lett å få svar på i dag.
Når eg høvlar på skottbenken så merkar eg om borda blir beine og i vinkel. Det er enkelt å skyte bein to bord og så legge dei ved sida av kvarandre for å sjå om dei fell fint i hop i heile lengda. Avvik på dette blir fort synleg. Å skyte beint eit bord og så bruke det som rettbord for å sjekke overkanten av langborda er også ein god metode for å sjekke både vinkel og rett line. I denne samanhengen er det veldig bra om langborda på skottbenken ikkje er vinde sidan dei då vil endre vinkel når ein spenner fast bordet mellom dei. I tillegg bør bordet ein høvlar og prøvar vinkelen med ikkje vere vindt. Om du har rette bord tilgjengeleg så bruk dei til dette.
Når ein driv saman golvborda med kilar så klarar ein å bøye dei slik at ein kant med langkrok kan spenne heilt tett med førre bord. Om feilen skuldast krok på øverkanten av langborda i skottbenken så blir det same feil på alle bord. I så fall går det bra å drive saman dei første borda, men for kvart bord vert feilen større og større. Bordskøyten litt til høgre for midten viser ei lita glip på ein liten millimeter. Denne kunne eg drive saman med kilar men valde å la det vere glip. Glipa av summen av feilhøvling på 5 bord. Foto: Roald Renmælmo
For å justere skottbenken slik at eg ikkje får denne feilen prøvar eg øverkanten med eit ferdighøvla golvbord. Foto: Roald Renmælmo
Ganske riktig var det ein liten kuv i langborda. Glipa mellom langbordet og bordet er dobbelt så stor som feilen, det viser tydeleg. Det er ikkje mykje høvling med langhøvelen som skal til for å fjerne dette avviket så ver forsiktig. Eg justerer langborda med langhøvelen og prøvar på nytt og skyte beint bordet og prøver til eg er fornøgd. Dette golvbordet er litt vindt og er derfor ikkje optimalt for bruk til retting av langborda i skottbenken. Foto: Roald Renmælmo
Det er vanleg at lange bord vert vinne under tørking. Det er gjerne så mykje at det ikkje går å rette dei i høvlinga. Då høvlar eg berre flata bein tvers over frå kant til kant og jamnar ut litt av vinninga. Foto: Roald Renmælmo
Når det faste langbordet er beint og ein brukar det mot den rette flata på vinne bord så klarar ein med kilane å spenne flat vinninga i bordet slik at kanthøvlinga blir rett. Om ein skal skyte bein material som skal brukast i snikring så må ein høvle bort vinninga før ein skyt kant i skottbenken. Det lause langbordet spenner seg mot baksida av bordet som skal høvlast. Om bordet er ujamnt tjukt i kantane så vil det lause langbordet bli ståande litt på skrå. Då blir det ein liten feil i vinkelen på kanten sidan høgre meie på skottoksen går langs ei skrå flate. I praksis er det sjeldan eit problem. Foto: Roald Renmælmo
Å finne gode emne til langbord på skottbenken kan krevje litt innsats. Til dei skottbenkane eg har laga, eller vore med å lage, har eg som regel leita gjennom 30 -50 stk 2″ x 8″ i ein stabel for å finne to gode emne. Om ein sagar sjølv så kan det vere ein fordel å leite ei fin furu og så sage plankane litt på overmål i bredde og tjukne for å ha litt å justere på. Det er som regel nok å ha 8″ toppmål på plankane og så det målet ein får i rota, gjerne 9″- 10″ bredde. Solvinne emne er eit dårleg utgangspunkt, vrir dei seg kraftig under tørk så er det bare å kassere dei som langbord. Pass også på å unngå emne med stor kvist eller tørrkvist.
Den nyaste skottbenken min er laga med skottbenken frå Kverndal i Målselv som førebilete. Eg tolkar det slik at skottbenken frå Kverndal har hatt kilar for å spenne fast borda. Det er få spor etter kilane og sjølve kilane er heller ikkje bevart. Korleis desse har sett ut er det vanskeleg å seie noko sikkert om. Det er få av skottbenkane med kilestramming som har bevart kilar. Det er med andre ord lite å gå ut frå for å finne ei løysing på problemet med kilar. Eg laga meg nokre lange kilar for å prøve ut skottbenken. Desse stramma godt og fungerte men var store og uhandterlege. Det var også vanskeleg å bruke dei med berre ei hand. Som regel må ein halde bordet som skal spennast fast med eine handa og stramme kilen med den andre. Det har vore tungvindt å bruke skottbenken på grunn av dette. Når eg skulle til å høvle eit litt større kvantum med golvbord bestemte eg meg for å modifisere kilen på skottbenken før eg byrja på golvbordhøvlinga.
Skottbenken har to føter som kvar har to faste stolpar som er spent saman med ein spenntapp. Det eine langbordet er fast i den eine stolpen, det andre er festa i ein kloss som kviler på spenntappen. For å spenne fast bordet kiler eg mellom den andre stolpen og klossen på langbordet. Foto: Roald Renmælmo
Eit problem med kilestramminga var å betjene den med berre ei hand. For å løyse det problemet har eg laga til ein laus kloss som kviler på spenntappen og som har ei utsparing som kilen går gjennom. Då står kilen på plass av seg sjølv. Foto: Roald Renmælmo
Kilen er ca 10 cm brei og litt over 40 cm lang. Skråen er 1/10, for kvar 10 cm lengde vert den 1 cm tjukkare. Denne er ca 10 mm i spissen og 50 mm i bakkant. Foto: Roald Renmælmo
Kilen på plass i utsparinga i klossen. Nede er det tappa ut i klossen for at den skal stå stødig på spenntappen. Foto: Roald Renmælmo
Kilen og klossen sett ovafrå. Foto: Roald Renmælmo
Systemet fungerer fint så langt. Det er passe kon på kilen til at han er lett å stramme og lett å få laus. Det er ikkje gjort nokon tilpasningar i resten av skottbenken så denne løysinga kan vere i tråd med spor på den originale skottbenken frå Kverndal. Eg har hatt skottbenk med skruvar frå starten sjølv. Med det som utgangspunkt har eg opplevd at skottbenkane med kilestramming har fungert riktig bra. Eg har endra syn på den saken. Kilane og denne skottbenken verkar å vere både funksjonell og effektiv i bruk, kanskje mellom dei fremste i landet?
Thor-Aage Heiberg, ein av våre faste bidragsytarar, har som student i Teknisk bygningsvern og restaurering på HiST i Trondheim skrive ein rapport om snikring av skottbenk. Rapporten har tittelen, Produksjon av ny skottbenk «Jarlebenken» og kan lastast ned på frå lenke på sida på bloggen vår med oversikt over litteratur. Litteratur om skottbenk. Rapporten dokumenterer arbeidsprosessen og kan også fungere som instruksjon (kokebok) for dei som vil bygge sin eigen skottbenk. Prinsippa for snikring av dei ulike typane av skottbenk har nok såpass mykje til felles at rapporten til Thor-Aage kan nyttast om ein skal bygge andre typar enn «Jarlebenken». Dette er eit særleg godt tilbod til alle som drøymar om å byggje sin eigen skottbenk for å bli teken opp som medlem i Norsk Skottbenk Union.
I rapporten er det ein detalj som kan drøftast. Thor-Aage har laga tappane gjennom fotplata som heile tappar som er kilt. Det er i ein god tradisjon. Det er gjort på denne måten på dei aller fleste gamle skottbenkane. Det har som regel også gått bra. På «Jarlebenken» er føtene bunde saman av ein spennbolt og mellomstykker så belastninga blir ikkje så stor. Då er løysinga solid nok.
På nokre skottbenkar, slik som dei frå Karasjok og Kverndal i Målselv, har det vore store skadar i fotplata. Om det skuldast måten tappen er laga på, eller unødig stor belastning, er ikkje sikkert? Det er mogleg å dele opp i to mindre tappar og kile noko meir forsiktig på langs av veden for å minske problemet. Spesielt viktig blir dette på skottbenkar som ikkje har spennjarn og mellomstykker som stivar av konstruksjonen. Då vert belastninga på tappen i foten ganske stor.
Studentar på bachelorstudiet i Teknisk bygninsvern og restaurering høvlar flask på golvbord på skottbenken til Thor-Aage Heiberg. Foto: Roald Renmælmo
Norsk Skottbenk Union 