Høvling av golvbord på skottbenk. Foto: Roald Renmælmo
Eg har tidlegare skrive ein del om dei funna eg gjort om skottbenken i spørjelistene om snikkarhandverket i Ord og Sed i Norsk folkeminnesamling. Eg rekna med at eg hadde gått gjennom alt av relevante svar i dette materialet i samband med min store gjennomgang og analyse. I førre veke var eg tilbake på Blindern saman med studentar i tradisjonelt bygghandverk, Terje Planke og smedstipendiat Øystein Myhre. Føremålet vårt var å gå gjennom andre spørjelister om smedhandverket, timbremannsyrket og husbygging. Også desse spørjelistene vart sendt ut på 1930-talet og inneheld mykje spennande materiale. Særleg for oss handverkarar er det veldig spennande å sjølv få lese gjennom kva våre forgjengarar har skrive og forklart om sitt handverk i for kring 80 år sidan. I gjennomgangen av dette materialet dukka det faktisk opp eit svar på spørjelista om snikkarhandverket mellom svara om timbremannsyrket. Det var svar frå Olav Furuset frå Jømna ved Elverum. Det har kome inn i 1946 og Olav skriv at han har samla inn stoffet i Bjølsetgrenda ved Jømna stasjon. Det tyder på at han skrive ned etter handverkarar som ikkje er namngjevne i svaret hans, men som han har vurdert som kunnskapsrike innan dette fagområdet.
Olav Furuset skriv dette som svar på spørsmålet om høvelbenken:
«Når dei arbeidte bord brukte dei plogbenk. Det var to stabber med eit skår i. I dette sette ein 2 plankar. Den eine feste dei i skårsida i stabben. Den andre var laus. Millom desse to plankane la dei bordet dei skulle arbeide. Så slo dei kilen mellom det lause bordet og sida på skåret i stabben. Fyrst teljet dei tå med øks det grøvste. Fyrst risse dei sjølvsagt op så dei hadde noko å halde seg ette. Etter teljinga skjøt dei tå resten med skjøtoksen. Skulde dei så laga pløyde bord brukte dei not og fjørplog. Etterpå strøk dei av kvasskantane med semshøvel. Nå dei så hadde laga staffen var dei ferdige med bordet.»
Det han nemner som plogbenk verkar å ha sett ut og verka noko tilsvarande som benken som eg har skrive om frå Lima i Sverige. Etter beskrivelsen var nok stabbane av noko liknande utforming. Beskrivelsen frå Jømna er nok den som geografisk ligg nærast Lima av alle spørjelistesvara i Norsk Folkeminnesamling. Det er ca 16 mil å kjøre mellom Lima og Jømna, men det har vore ein del kontakt og handel mellom folk i desse områda tidlegare. Det er derfor ikkje spesielt merkeleg at det er slektskap mellom skottbenkane (plogbenkane) i dette området. Artig er det også at Olav har med mange ord i forklaringa si om korleis benken vart brukt. Han får også med at dei brukte semshøvel til å stryke av kvasskantane. Dette er noko som eg har sett spor etter på gamle golvbord i Målselv og andre stader så det var artig å sjå at det også er beskrive i tekst.
Kanting av golvbord, eller som Olav Furuset skriv, «telje tå det grøvste med øks». Her er bordet snorslått med sotsnor for å få nokolunde rett kant. Foto: Roald Renmælmo
Denne benken ble laget under en samling på Røros i 2010, det var under denne samlingen at ideen om Norsk Skottbenkunion ble unnfanget. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Ole Jørgen kunne vore blant våre aller fyrste medlem sidan han var med då ideen om Norsk Skottbenk Union vart unnfanga. Han laga sin fyrste skottbenk i samband med kurset i bygging av skottbenk på Røros i 2010. Det er ikkje nok å ha laga sin eige skottbenk for å bli teken opp som fullverdig medlem i unionen. Ein må også sende inn dokumentasjon som blir publisert på bloggen. Dette siste har tatt litt tid for Ole Jørgen. Vi er glade for å ha fått inn søknaden om medlemsskap og ynskjer Ole Jørgen velkommen som medlem. Vi kjenner til ei rekke potensielle medlemmer som er i same situasjon som Ole Jørgen har vore i. Dei har laga seg skottbenk som er i bruk, men har gløymd å sende inn dokumentasjon for å bli tatt opp som medlem. I så måte kan Ole Jørgen vere eit førebilete som viser at det er viktig å bli tatt opp formelt som medlem sjølv om ein har vore i drift med skottbenken sin i lengre tid. Under følgjer teksten frå Ole Jørgen:
Det er blitt oppfordret om å skrive om egen skottbenk på denne bloggen for å kunne være fullverdig medlem, herved kommer mitt bidrag.
Benken er laget etter Jarle Hugstmyr sin benk, en skottbenk og arbeidsbenk på samme fot. Arbeidshøyden er 81 cm. og langplankene er 4.75 m. Den ytre planken er fast, den løse strammes med skrue. Skruen ble først laget med lånt verktøy på Røros, senere har Norsk Folkemuseum kjøpt gjengesnitt og tapp fra Tyskland, (Weiblen). 2,5″(62mm). Dette er laget i jern og er et godt fungerende verktøy. Gjengetappen er dreiet antar jeg, den er hul og det er tre hull som er boret i skrå i forhold til senter for å lage et skjær for gjengene. Nederst er det en styring med diameter 50mm. Gjengeryggen er slipt ned trappevis mellom hullene, for ikke å ta alt i ett kutt. Hulrommet i tappen slipper ut sponen. Dybden på gjengene er 8mm og fra topp til topp er det 13mm. I gjengesnittet er det to jern som skjærer skruen. Det første skjærejernet har en flate i bunnen, den siste er som en geisfuss. På den ene siden er det en flens som fungerer som styring, den har diameter 62mm. Det er viktig at skjærejernene er stilt riktig og at de er kvasse. Skruene ble gjenget opp på nytt for å gå bedre, de var noe trange. Det er blitt sagt at en kan smøre med rå linolje under arbeidet, det hjelper noe, men verktøyet blir grisete. Når jernene er kvasse går det greit tørt også. Med bruk av gjengetappen kan det ha en større hensikt å smøre, da er egg-vinkelen brattere og det blir lettere utriv i motveden, noe som motvirkes noe ved bruk av rå linolje. Til smøring av gjengene, om det er behov kan voks eller talg brukes. Mineralolje kan ødelegge treet over tid.
Benken står på verkstedet til Norsk Folkemuseum og er i bruk der. Gjengeverktøyet er også vært utlånt til Maihaugen og Sverresborg.
Gjengesnittet sett litt ovenfra. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Gjengesnittet sett nedenfra, skjærene skimtes. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Gjengetappen sett fra siden, de to første hullene er synlige. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Det siste hullet i gjengetappen, en ser hvordan ryggen er slipt ned foran hullet. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Fra tidligere har jeg en Skottokse, det vil si en okshøvel som det er satt meier på. Den er gjort i ask og med en 2,5″ tann med klaff fra Kongsberg. Tannen hadde jeg liggende.
Skottbenken har vært i bruk ved noen håndverksamlinger og den har avlet to skottbenker (rettebenker). Det er nok arbeidsbenken som har vært mest i bruk, men med to nye skottploger vil skottbenken kunne benyttes mer.
Skottoksen, meiene er skrudd på. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Skottbenken slik den står på verkstedet. Foto: Ole Jørgen Schreiner
De to nye skottplogene poserer. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Fjørplogen i arbeid. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Vi holder nå på med å montere et interiør fra midten av 1700-tallet og der mangler det gulv. Vi tenker å kopiere gulvet ut fra bilder og den beskrivelsen vi har og da vil skottplogene komme til nytte. Interiøret er fra Lie gård i Sandsvær utenfor Kongsberg, vi vet lite om bygningen den har stått i. Interiøret ble kjøpt av kunstindustrimuseet i 1897 og vært utstilt der før det kom til Norsk Folkemuseum i 1931. Her stod det oppmontert i bysamlingen fram til 1949 og har siden vært lagret. Nå er bysamlingen under rehabilitering og interiøret skal opp igjen som en del av utstillingen.
Notplogen i arbeid. Foto: Ole Jørgen SchreinerResultatet av høvlinga. Foto: Ole Jørgen Schreiner
Norsk Folkemuseum 12.02 2016, Ole Jørgen Schreiner
Vi ynskjer Ole Jørgen velkommen som fullverdig medlem i Norsk Skottbenk Union. Vi er glade for å sjå at skottbenken er i aktiv bruk i museal verksemd på Norsk Folkemuseum. Spesielt artig er det å sjå at det blir laga gode høvlar til golvbordhøvling og at desse ser ut til å fungere godt.
Kurs i bygging av skottbenk slik som kurset i Mosjøen i haust fører gjerne til at nokre av deltakarane kvalifiserer til opptak som medlem i Norsk Skottbenk Union. Også kurs i høvling av golvbord viser seg no å ha tilsvarande effekt. Lars Velsand frå Gran på Hadeland var ein ivrig deltakar på kurs i høvling av golvbord på handverksdagane på Røros i 2014. Her hadde han med seg nokre fine golvplogar som vi har skrive om på bloggen. Desse er etter hans oldefar og truleg frå 1860-1880. Høvlane er så slitt at det er vanskeleg å få dei til å fungere saman. Etter kurset på Røros var planen å ta til med å høvle golvbord. Han har sendt meg tekst og bilete som viser at dette ser ut til å ha gått veldig bra så langt. Han har bygd seg skottbenk, eller skøttbenk som ein gjerne seier på Hadeland. Denne er kanskje den lengste operative benken i dag med sine vel 6 meter? For å få benken stiv nok har han laga benken med tre bukkar slik som ein kan sjå på fleire av dei gamle benkane vi har sett rundt om i landet. Her er bilete og tekst frå Lars.
Skøttbenk bygd av Lars Velsand. Benken har tre føter for å bli stiv nok for 6 meters lengde. Foto: Lars Velsand
Skøttbenk bygd av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
Skøttbenk bygd av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
Skøttbenk bygd av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
Skøttbenk bygd av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
«Utgangspunktet var kurs på Røros i høvling av golvbord. Vi har et fint hus fra ca. 1840, med en stor sal som ikke er innredet. Her ønsker jeg å legge golv på samme måte som det er gjort ellers i huset. Tømmeret ble skåret tidlig på våren 2014, i 6 m lengder. Stokkene ble gjennomskåret, kantene rettet på saga. Det ble brukt ei mobil båndsag.
Neste etappe var benken. Jeg har ikke funnet noen gammel skøttbenk her i området, men det finnes et bilde, tatt på Hadeland Folkemuseum, som viser en skøttbenk. Den har museet dessverre ikke klart å oppspore. Bildet er gjengitt i Hadeland Bygdebok, bind 4, og i Vår gamle bondekultur.
Min benk bygger på inspirasjon fra det jeg så på Røros, og bilder som er gjengitt i bloggen. Den er som bildene viser utstyrt med skruer. Gjenger fikk jeg skåret ved hjelp av utstyr hos en lokal snekker. Benken er 6 m lang, derfor har jeg laget tre bukker for å få den mest mulig rett og stødig. Det har ikke vært nødvendig å montere skråband for å stive den av. Arbeidshøyden er 85 cm.
Jeg har en del gamle høvler etter min oldefar, de må være fra rundt 1860-80. Det er et par golvploger, som du har avbildet og kommentert tidligere. De er ganske slitt, så jeg laget en kopi av den ene, nothøvlen. Jeg tenker å bruke løs fjør, for å utnytte bordbredden maksimalt.
Golvplog snikra av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
Golvplog snikra av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
Golvplog snikra av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
Golvplog snikra av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
Jeg har nå høvlet ca. 30 kvm av de vel 4o som jeg trenger, så jeg begynner å finne teknikken. Benken fungerer fint, høvlen likeså. Det største problemet er kvist i kanten, på enkelte bord finnes dessverre det. Jeg legger ved noen bilder som viser hvordan det hele ser ut. Det blir spennende å se hvordan de brede golvbordene vil te seg, noen er opp til 35 cm brede i rota. Jeg bor på Skirstad i Gran på Hadeland. Jeg har drevet som bonde i mer enn 40 år, så da er det ikke til å unngå at en også må fuske litt i snekkerfaget. Noen fagutdannelse som snekker har jeg ellers ikke.
Ellers er det flere hus her på garden med handhøvlede bord og planker, og min respekt for tidligere tiders handverkere øker i takt med den flishaugen jeg sjøl produserer.»
Skøttbenk bygd av Lars Velsand. Foto: Lars Velsand
Med dette ynskjer vi Lars Velsand velkommen som medlem i Norsk Skottbenk Union. Sjølvsnikra skøttbenk, golvplog og 30 kvadratmeter golvbord er ein utmerka søknad om medlemsskap. Det er ikkje mange fagutdanna snikkarar som kan skilte med slike bragder. Vi håpar dette kan inspirere fleire i denne regionen til å snikre seg skottbenk (eller skøttbenk) og ta opp tradisjonen med å høvle seg golvbord. Det er ein god måte for å vise respekt for handverkarane før oss, som Lars skriv.
Verktøysmeden Jon Dahlmo har lang fartstid med smiing av høvelstål til bruk på skottbenk. No har han også laga seg sin eige skottbenk, okshøvel, skottokse og golvplogar. Sjølvsagt har han smidd stål til høvlane sine sjølv. Skottbenken er kopi av den eine skottbenken i samlinga til Helgeland museum. Foto: Roald Renmælmo
Jon Dahlmo driv Verktøysmia i Drevja i Vefsn kommune på Helgeland. Han har spesialisert seg på å smi og levere handverktøy til forskjellig slags trearbeid og har fartstid på meir enn 25 år i denne verksemda. Han har vore med på å fremje bruken av skottbenk sidan han smidde dei fyrste høvelståla til golvplogar til meg for 14 år sidan. Eg har skrive om arbeidet med å finne fram til verktøy og arbeidsmåtar for høvling av golvbord i artikkelen Handhøvling av golvbord – på jakt etter skottbenken. Han har også biddrege til fleire seminar i smiing av høvelstål og høvelmaking for smedar tidlegare. Han har såleis laga seg ein del høvlar av ulike slag tidlegare. I samband med kurs i bygging av skottbenk i Mosjøen i oktober var Jon ein sentral person i å leite fram gamle skottbenkar og høvler. Han var også med på kurset og fekk byrja på sin eige skottbenk. Denne er no ferdig og kunne brukast på seminar i verktøymaking i Trondheim i førre veke. Frå tidlegare har smedane Odd Inge Holmberget og Torgeir Henriksen på Nidarosdomens restaureringsarbeider laga sin eige skottbenk. Jon er derfor ikkje den fyrste smeden som har laga eigen skottbenk. Derimot har Jon gjort ein stor og viktig innsats for å utvikle og produsere høvelstål til golvplogar slik at fleire kan få laga seg slike høvlar. Det gjer at han blir vårt fyrste VIP medlem. 🙂
I bakgrunnen er min fyrste golvplog med stål frå Jon Dahlmo. Denne er kring 14 år gamal og har vore mykje brukt. I framkant ligg det nye stålet som Jon har smidd i haust. Det består av tre smale stål som vert lagt saman og klemt fast med settskruvar på sida av høvelstokken. Desse ståla fungerer på tilsvarande måte som ståla som Mattias Helje har smidd til golvplogane som eg har skrive mykje om her på bloggen. Foto: Roald Renmælmo
Her er dei to nye golvplogane som Jon Dahlmo har snikra seg. Han har sjølv smidd ståla og laga beslaga med settskruvar som held ståla på plass. Høvlane og ståla er laga etter dei originale høvlane til høgre på biletet. Foto: Roald Renmælmo
Den eine av golvplogane til Jon Dahlmo. Foto: Roald Renmælmo
Jon Dahlmo og golvplogane. Foto: Roald Renmælmo
Jon hadde smidd 5 sett med høvelstål og beslag til seminar i verktøymaking for snikkarar 2 -5. desember på Sverresborg i Trondheim. Her er Jon til venstre og Einar Strand til høgre. Einar held på å lage seg eit sett med golvplogar til seg sjølv slik at han kan bruke skottbenken sin meir. Foto: Roald Renmælmo
Einar siktar etter sålen på høvelen som han held på å lage. Jon Dahlmo står ved sidan av sine nye golvplogar. Foto: Roald Renmælmo
Jon har også gjort ein stor innsats for å leite fram gamle høvlar av ulike slag frå Drevjaområdet. Eg reknar med at det vil kome fram mykje spennande frå dette området i tida som kjem. Dei nye ståla Jon har smidd til golvplogar gjer det lettare å lage sine eigne golvplogar. På kurset i Trondheim 2-5. desember fekk både Peter Brennvik, Einar Strand og Ole Jørgen Schreiner laga seg sine eigne sett med golvplogar med utgangspunkt i ståla frå Jon Dahlmo.
Dette er ein av golvplogane Jon Dahlmo har funne i Drevja. Denne har eit fast stål som høvlar fjør, men ikkje toppen av fjøra. Det som er spesielt med denne høvelen er justerbart land. Foto: Roald Renmælmo
Golvplogen har to flatjarn som er felt gjennom høvelstokken under handtaka. I eine sida av desse er det bora eit hol som er gjenga opp. Desse høver for skruven som kjem opp frå undersida av det flyttbare landet. Foto: Roald Renmælmo
Golvplogen sett frå undersida. Her ser ein skruvane som går gjennom landet. Med dette kan ein justere avstanden frå rettsida av bordet og til fjøra. Foto: Roald Renmælmo
Same golvplog sett ovafrå. Foto: Roald Renmælmo
Kravet for å bli tatt opp som medlem i Norsk Skottbenk Union er å ha snikra sin eigen skottbenk og at dette vert publisert her på bloggen. Vi har også fått utvikla eit eige arbeidsforkle for bruk med skottbenken. For å få bruke dette krev vi at ein også må ha snikra sin eigen okshøvel og sin eiga skottokse. Jon Dahlmo har innfridd alle desse krava og har i tillegg smidd sine eigne stål til høvlane og utvikla og laga seg golvplogar. Dette bør vel kvalifisere til eit enda meir eksklusivt arbeidsforkle med logoen til Norsk Skottbenk Union? Kom gjerne med innspel på dette.
På min veg har eg ikkje støtt på golvbord med høvla not og laus fjør. Eg har stadig møtt på folk som har snakka om slike golvbord utan at dei har hatt noko konkret å vise til. Eg har derfor etterspurt konkrete døme på slike gamle golvbord. Etter mange år har det omsider dukka opp eit døme. Magnus Wammen, som er ein av frontfigurane i rettbenkligaen på Austlandet, har funne døme på golvbord med laus fjør på garden sin, Tuft i Sande i Vestfold. Garden ligg akkurat på fylkesgrensa mellom Buskerud og Vestfold.
Golvbord med laus fjør. Dette er låvegolvet på Tuft i Sande i Vestfold. Foto: Magnus WammenLåvegolvet med laus fjør er i den eldste delen av låven. Alderen på dette er ikkje kjent. Foto: Magnus WammenOppmåling av golvbord i låvegolvet. Oppmålingsteikning av Magnus Wammen
Magnus har så langt berre studert golvet slik det ligg. Han har derfor ikkje fått undersøkt korleis høvlinga av nota kan vere gjort eller korleis fjøra er produsert. Dette siste er veldig interessant sidan høvling av så smekre materialar kan vere ei utfordring. Oppdeling av så små dimensjonar måtte nok gjerast med grindsag eller splitthøvel om dette var før sirkelsaga vart vanleg. Sirkelsaga gjorde det mogleg å sage så smekre dimensjonar på ein effektiv måte. Undersida av golvborda har spor etter oppgangssag eller rammesag. Dei kan likevel vere frå tida etter at sirkelsaga vart vanleg på 1860-talet.
Undersida av golvet med laus fjør. Spora tyder på at det er saga på ei oppgangssag/rammesag. Borda er lagt med marg opp og er hogd til på tjukna for å ligge på åsane. Foto: Magnus WammenInspirert av låvegolvet sitt har Magnus produsert eit golv til verkstaden sin. Her er noko arbeid gjort maskinelt, men kantane skal skytast på rettbenken før legging. Han har antyda at vi i samband med dette skal få bilete av ein rettbenk i bruk her på bloggen. Det blir i så fall ei historisk hending. Foto: Magnus Wammen
Halvparten av golvet er lagt i rommet. Denne første halvparten er høvla av sirkelsaga bord. Totalt er det 21 stk, bord som er 4 alen lange (251, 5 cm) og byggjer 4,33 meter i bredda. Foto: Roald Renmælmo
Eg har tidlegare skrive om høvling av golvbord, legging av handhøvla golv, eldtørking av material til golvbord, vértørka material til golvbordog snikring av golvplogar. For å ha eit golv å prøve ut høvlane og arbeidsmåten på har eg valt å høvle og legge eit golv i rommet eg etterkvart skal bruke til verkstad. Eg kunne lagt heillengte bord på ca 5,5 meter, men ville heller prøve ut korleis det er å arbeide med kortare bord og skøyte alle borda i flakskøyt slik det er vanleg med bord med rot og toppavsmaling. Eg har delt golvet i to lengder slik at borda i eine enden vert 4 alen lange og borda i andre enden litt over 5 alen lange. Eg har høvla ferdig og spikra den halvparten av golvborda med lengd på 4 alen. Desse borda er høvla frå 5/4″ sirkelsaga bord som er kanta med rot/topp avsmaling på saga. Borda er flaskhøvla med skrubbokse og slettokse og pløgd. Dei fleste borda har not/not og fjør/fjør og lagt annakvar med rot topp. Undervegs i legginga av borda vart det snudd nokre bord for å få tvilsame kvistar og slikt nærare veggen der det vert lite slitasje.
Golvborda er spikra med synleg smidd spikar. Spikaren er smidd av Mabäcker byggnadssmide i Dalsland i Sverige. Det er ein spikar for kvar tilfarar på kvart bord. Foto: Roald Renmælmo
Tidsbruk
Eg har tidlegare vore med og høvla golvbord i ulike restaureringsprosjekt. Typisk er det nokre få golvbord som skal høvlast for å erstatte råteskadde bord. Der det har vore snakk om å høvle litt mengder av slike bord har eg vore kursleiar for grupper av handverkarar som skal lære og øve seg på slik golvbordhøvling. Det har lite for seg å rekne på tida ein nybyrjar brukar på å høvle golvbord, sidan mesteparten av tida går til å prøve seg fram og øve seg. Sjølv har eg etterkvart såpass med erfaring med høvling, spesielt pløying av bord, at eg ville freiste å måle tidsbruken på høvling og legging av golvet. Utgangspunktet for denne første halvparten av golvborda var sirkelsaga og grovkanta bord (rot/topp skorne).
Eg har ikkje kome over mykje informasjon om kor stor produksjon ein handverkar hadde på høvling og legging av golv. Frå Ulvik i Hardanger har eg kome over ei lita skildring:
«I gamal tid bordkledde dei ikkje husi, på jamnen. No vart det vis å bordkleda òg. Å leggja tolv bord på ei timra var ein manns dagsverk, sa dei. Det gjekk no heller røke å bordkle, for ein slapp pløma. Men golvi vart det meir og meir til dei dei plømde. Å høvla, pløma og leggja ned seks firealningsbord i eit golv rekna ein til eit dagsverk å vera. (Ulv.)» (Opedal 1982)
I Ulvik, som Opedal viser til, var det vanleg med liggande sulagd kleding. Kledningsborda vart kanta parallelle, eller med liten avsmalning, og retta med høvel. Å «pløme» er å pløye borda med not og fjør. Å høvle og legge 6 bord som er 4 alen lang vart altså rekna som eit dagsverk. Han skriv ikkje noko om bordtjukne, bordbreidde, korleis borda var kanta, korleis borda var saga eller korleis ein gjorde for å få borda til å byggje like høgt frå åsane. Alt dette spelar inn på kor mykje tid ein brukar på høvling og legging.
Endeveden av golvborda med pløyinga synleg. Foto: Roald Renmælmo
Eg har med utgangspunkt i teksten til Halldor Opedal valt å høvle 6 bord i gongen og leggje dei med det same. Eg har arbeidd aleine og har tatt tida på dei ulike arbeidsoperasjonane sjølv. Arbeidet har derfor vorte meir oppdelt enn om eg skulle arbeidd uforstyrra, berre med tanke på produksjonen. Eg har derfor valt å ta tida på dei ulike arbeidsoperasjonane for kvart bord og så summere dette.
1. gruppe med 6 bord
Borda har avsmalning frå rot til topp og det smalaste bordet var 19 cm bredt i toppen og det breiaste bordet 28,5 cm bredt i rota. Gjennomsnittleg breidd på dei 6 borda var 22,6 cm. Eg har summert måla lengd og breidde på borda for å få eit tal på arealet som kvart bord dekkjer. Det er forskjell på arbeidsmengda på smale og breie bord. Den smalaste bordet var 0,4817 m2 og det breiaste bordet 0,7059 m2. Gjennomsnittleg areal på borda var 0,5889 m2. Totalt areal på dei 6 golvborda er 3,5334 m2. På arbeidet med høvling av borda har eg delt inn arbeidet etter kva høvel eg brukar til arbeidet, skrubbokse, slettokse, nothøvel og fjørhøvel.
Skottbenken og høvelbenken eg nytta til høvling av golvborda. På høvelbenken høvla eg med skrubbokse og slettokse. På skottbenken høvla eg med nothøvel og fjørhøvel. Eg har skrive om verktøyet som er brukt tidlegare. Foto: Roald Renmælmo
For å vise på ein oversiktleg måte korleis eg har rekna tid har eg stilt opp målingane i ein tabell med eit diagram som viser fordeling av tidsbruk for kvart bord. Annakvart bord har to fjører og annakvart bord har to noter slik det er vanleg på slike handhøvla golv. Difor vert det enten brukt nothøvel eller fjørhøvel på bordet.
Tabell og diagram over tidsbruken på høvling av dei fyrste 6 golvborda. Borda var 4 alen lange, med litt overmål for reinkapping. Den grove kapplengda var på 2,6 meter og areal og slikt er rekna ut frå dette sidan det er denne lengda som vert høvla.
Summert tidsbruk for kvart bord er slik, bord 1 – 23 minutt, bord 2 – 41 minutt, bord 3 – 18 minutt, bord 4 – 18 minutt, bord 5 – 26 minutt og bord 6- 32 minutt. Total arbeidstid for høvlinga er 2 timar og 38 minutt. Ein skulle tru bord 6 som det breiaste ville krevje mest arbeid med høvlinga, men i staden var det bord 2 som utmerka seg i så måte. Her var det høvling med slettoksen som gjorde utslaget i arbeidstid. Dette var på grunn av at bordet både var vindt og krumma under tørkinga. Om borda er nokolunde flate før ein tar til med høvlinga så sparar ein veldig mykje tid. Kvaliteten på materialen er altså avgjerande for tidsbruken. For alle 6 borda er summert tidsbruk for skrubboksehøvling 22 minutt, for slettoksehøvling 52 minutt, totalt 1 time og 14 minutt på sletthøvlinga. For tre av borda er summert tidsbruk for nothøvling 36 minutt og for fjørhøvling 48 minutt, totalt 1 time og 24 minutt på pløyinga. I effektiv produksjonstid på høvlinga har eg brukt om lag 45 min/pr. m2 golvbord.
Måling av tidsbruken på dei ulike delane av høvlinga, viser at pløyinga tar meir tid enn flaskhøvlinga. Pløyinga tar om lag like mykje tid på kvart bord, uavhengig av breidde på bordet. Breie bord tar litt lengre tid å høvle på flasken enn smale bord, men byggjer samstundes meir i bredda på golvet. Om borda er høveleg flate verkar det å vere ein fordel at borda er breie for å få mest mogleg areal med golvbord i høve til arbeidstida. Også når det gjeld tidsbruken på legging av golvet er det, i tidsbruk, liten skilnad på å legge breie og smale bord.
For å halde borda på plass under spikring har eg fått Mattias Helje til å smi kopiar av ein gamal golvhake som eg har fått tak i. Foto: Roald Renmælmo
Korleis eg arbeider med legging og spikring av golvborda har eg skrive om i: Legging av handhøvla golv. Her har eg ikkje delt opp arbeidet i ulike undergrupper og tatt tida på dette. Eg har prøvd å arbeide løpande med dei 6 borda som eg har lagt i kvar omgang. Total tidsbruk på legging av dei fyrste 6 borda var i overkant av 3 timar i effektiv arbeidstid. Her brukte eg også litt tid på fotografering av arbeidet undervegs så arbeidet vart ikkje gjort heilt utan avbrekk. Det er ganske tydeleg at arbeidet med å legge og spikre borda tar lengre tid enn arbeidet med høvlinga. Med utgangspunkt i den materialen eg har arbeidd med er det overkommeleg å høvle og leggje 6 stk, 4 alen lange golvbord. Ein må likevel arbeide fokusert og jamnt for å ha ein slik produksjon. Med tidsmåling og fotografering av arbeidet ville det blitt ein veldig lang dag, eller to dagar, før eg fekk fullført arbeidet.
Golvhake
Under mitt siste besøk hos smeden Mattias Helje fekk eg han til å smi nokre kopiar av ein gamal golvhake som eg har fått tak i. Slike hakar finnast beskrive i ulike kjelder, men er ikkje så vanlege å finne. (eks. Bong 1906) Min har eg fått tak på ein brukthandel på Fauske i Salten, men eg kan ikkje seie noko sikkert om proveniens. Den originale haken er smidd av fleire mindre bitar som er smisveisa saman. Utgangspunktet for det var truleg at ein ikkje hadde store nok emne, eller at dei ville utnytte små bitar dei hadde liggande i smia? Vi valde å smi den av eit heilt emne sidan det ikkje burde vere gode grunnar noko anna.
Mattias har fleire smier som er innreidd på forskjellig vis. Dette er den nyaste og det er her han arbeider til vanleg. Her vart det meste av arbeidet med golvhakane gjort. Foto: Roald RenmælmoUtgangsemnet var eit rundt jarn som vart bøyd til ein skarp 90 graders knekk. Foto: Roald RenmælmoEmnet vart så smidd ut til ferdig fasong. Foto: Roald Renmælmo
Den eldste smia til Mattias er truleg tømra i fyrste halvdel av 1800-talet og er innreidd i tråd med korleis smiene var på denne tida. Avl, belg, smiste og verktøy er av gamle typar. Vi avslutta arbeidet med å smi golvhakane i denne smia for å sjå korleis belg og avl fungerer i gamalsmia. Eg tok opp nokre filmsnuttar som viser arbeidet i smia. Eg har sett dette saman til ein liten film som fangar opp litt av stemninga i ei slik smie.
Kjelder:
Bong, J. M. (1906). Byggnadssnickaren på landet, En handlegdning vid innlägging af golf och paneler, förfärdiande av trappor, fönster och dörrkarmar, olika slags dörrar, veranda m m, äfvensom åtskilliga därtilø behöfliga hyflar m fl verktyg. Norrköping: Johan Jönsons Boktryckkriactiebolag.
Opedal, Halldor. (1982). Gamle handverk i Hardanger : smedar, snikkarar, skomakarar, skreddarar : folkeminne.
I haust var eg på Romsdalsmuseet og heldt kurs i høvelmaking for handverkarar i Møre og Romsdal. I samband med dette fann eg fleire skottbenkar som eg har skrive om her på bloggen. Eg har også skrive om nokre særmerkte små høvelbenkar som eg fekk høve til å undersøkje nærare når eg var i Molde og heldt kurs. I tillegg til dette var det mykje spennande verktøy i samlinga til Romsdalsmuseet.
Noko av høvelsamlinga til Romsdalsmuseet var samla i verkstaden i samband med kurs i høvelmaking. Her er samla mykje spennande. Foto: Roald Renmælmo
I tillegg til desse høvlane er det ein god del verktøy som er plassert rundt i ulike bygg i friluftsmuseet. Mellom anna er det ei eige utstilling av arbeidsbenkar og verktøy i eit hus som har vore snikkarverkstad. Mellom verktøyet her var det ein ploghøvel med stillbart land og med stillbart stål slik at ein kan justere bredde på fjøra. Dimensjonane på høvelen kan høve med høvling av golvbord. Eg har ikkje forklaring på korfor ein skal kunne justere ein høvel til høvling av golvbord? Det kan vere at høvelen er tenkt til eit spesielt arbeid som krev at ein kan justere både land og bredde på fjøra?
I ein av høvlane i snikkarverkstadutstillinga er ein ploghøvel med justerbart land og justerbar breidde på stålet. Foto: Roald Renmælmo
Ploghøvelen sett frå framenden. Foto: Roald Renmælmo
Ploghøvelen med landet demontert. Foto: Roald Renmælmo
Eg har sett fleire høvelstål av same type både andre stader i Møre og Romsdal og på Lofotmuseet i Kabelvåg. No har Peter Brennvik dokumentert fleire slike «golvplogar» i Møre og Romsdal og posta om desse på bloggen sin:
Om desse høvlane er til høvling av golvbord er usikkert? Det er også usikkert om dei er berekna på å brukast saman med skottbenken? Kom gjerne med innspel på dette til meg eller til Peter Brennvik.
Etter eg posta om høvlane på Nereng fekk eg innspel på at det kunne vore ein fordel å ordne bileta av høvlar i ulike kategoriar. Det for å gjere det lettare å få oversikt over dei ulike gruppene av høvlar. Eg har då omorganisert bileta i kategoriar av høvlar ut frå funksjon. Ordninga kunne vore gjort på andre måtar, kom gjerne med innspel på det i så fall. Sidan posten er så grunnleggande omarbeidd vel eg å poste den på nytt i den reviderte forma med dagens dato.
Nereng er ein gard i Tynset kommune i Østerdalen i Hedmark. I samband med ein stor gardsauksjon 22-23. juni 2013 kom det fram ein skottbenk i oversikta av det som skulle seljast. Dette vekka mi interesse og eg fekk mobilisert representantar frå Norsk Skottbenk Union som sikra seg denne skottbenken. Bilete og oppmålingsteikningar av benken har vi tidlegare posta her på bloggen. Eg vart også merksam på at det var ein del verktøy som vart ropt opp på auksjonen og prøvde å sikre meg så mykje som mogleg av dette for å ha som referanse på verktøy frå Nord-Østerdalen. Andre sikra seg ein del av verktøyet frå smia på garden. Skottbenken, snikkarverktøyet og utstyr frå smia kan til saman gi eit interessant bilete av handverket på garden.
Eg har så langt fotografert alle høvlane eg har fått tak i. Desse har eg presentert i eit billedgalleri lengre ned i posten. Det har ikkje dukka opp nokon skottokse mellom verktøya eg har fått tak i. Derimot er det med ein golvplog som tydeleg er meint for å brukast på skottbenk. Under har eg eit bilete av noko av verktøyet slik det stod i skåpet i snikkarverkstaden før auksjonen.
Eit av bileta frå auksjonen på Nereng. Skapet med snikkarverktøy ser veldig spennande ut for meg som er interessert i kva verktøy snikkarane hadde og brukte tidlegare. Foto: Ola Rye
Dei fleste av høvlane er stempla med bokstavane PP.N. Eg tolkar det slik at N står for Nereng. I folketeljinga for Tynset i år 1900 er det Peder P. Nereng som er husfader på garden. Han er fødd i Tynset i år 1849 og er sonen til Peder Arnesen fødd 1805. Peder Arnesen står oppført i folketeljinga frå 1865 som gårdbruker og smed. Det skulle tyde på at han har smidd meir enn berre til eige behov. Mange av høvlane har stål som verkar å vere heimesmidde. Blant «rusk og rask» i smia var det nokre tremalar som såg ut som høvelstål. Truleg er desse laga av snikkaren som har laga seg høvel og levert til smeden som skal smi stålet nøyaktig etter malen. Det er ingen malar som høver nøyaktig til stål i høvlane frå garden. Kanskje er det malar frå andre snikkarar som har kjøpt stål frå smeden på Nereng?
Peder P. Nereng er også nemnt i folketeljinga frå 1865, då som 16 år gamal. Det står i feltet for yrke at han «hjælper Faderen med Gaardsbrg.» Han er altså med i arbeidet på garden. Kanskje har han så tidleg begynt å snikre og å lage seg høvlar? Garden hadde vore i familien i lang tid før dette så det var sikkert høvlar til husbruk på garden. For meg verkar det rimeleg at Peder P. Nereng har vore den mest aktive snikkaren på garden og at høvlane for det meste er laga og brukt av han. Han yrkesaktive karriere var starta så vidt i 1865 og han var i full drift i år 1900. I folketeljinga for 1910 står kona, Marit Olsdatter, oppført som enke. Sonen Peder Pedersen fødd 1883 har og forbokstavane PP og kan såleis også ha brukt same stempel. Eg kan ikkje utelukke at han også står bak nokre av høvlane.
Tremalar til høvelstål frå smia på Nereng. Dei 4 øvste er tremalar til høvelstål og dei to nedste er stål frå høvlane frå Nereng. Foto: Roald Renmælmo
Under følgjer eit billedgalleri med høvlane frå Nereng som eg fekk kjøpt på auksjonen. Det kan ha vore fleire høvlar på garden men dette er truleg mesteparten. Eg har berre skrive kort om kvar enkelt høvel. Ei fullstendig registrering av høvlane har eg ikkje tatt mål av meg til å gjennomføre. Likevel håpar eg at bilete og dei korte tekstane kan gi eit bilete av høvlane på ein gard på Tynset i andre halvdel av 1800-talet. Eg har ordna høvlane i kategoriar for å gjere det meir oversiktleg. Namna på kategoriane og ordninga kunne godt vore annleis enn det eg har gjort så her er det ikkje vasstette skott mellom dei ulike kategoriane.
Klikk på bileta for å sjå dei i gallerimodus og få fram billedtekstane. Bruk piltastane på tastaturet ditt for å bla fram og tilbake i galleriet.
Sletthøvlar
Sletthøvlane i samlinga består av ein langhøvel, to okshøvlar og ein pusshøvel. Eg ville venta at det var fleire sletthøvlar i ei slik samling. Ein skrubbhøvel har truleg vore med blant verktøyet ein gong i tida men kan ha hamna på vidvanke?
Langhøvel med lengd på 26 ½ norsk tomme. Tanna er 2 ¼» brei av merket Ward & Paine, truleg etter 1840. Handtaket er stilt litt mot høgre side av høvelstokken slik som er vanleg på eldre høvlar. Høvelen har ikkje klaff på tanna. Høvelstokken er kring 3 ⅛» høg og laga av bjørk. Slitasjen etter hendene viser tydeleg at brunfargen er slitt bort. Høvelen er merka med bokstavane PP.N. Senga til høvelstålet ligg på ca 47 grader. Foto: Roald Remælmo
Okshøvel med 14 ½» lang høvelstokk. Høvelen har enkel tann av merket Atkinsson Brothers. Stokken er merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Same okshøvel som på førre bilete. Handtaka er grada inn i stokken. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av same okshøvel som på dei to førre bileta. Tanna er 2 ⅜» brei. Foto: Roald Renmælmo
Ein ny okshøvel, denne utan høvelstål. Stokken er 14 ½» lang og høvelstålet har vore 2 ½» bredt. Høvelstokken er merka med OPS. Foto: Roald Renmælmo
Okshøvelen frå førre bilete med solen opp. Solen er kraftig runda for å kome ned i groper. Eg er usikker på kva den kan ha vore brukt til? Det kan vere for å høvle tømmerveggar som har vore rydd med øks på førehand? Foto: Roald Renmælmo
Pusshøvel eller sletthøvel med lengd på 11 ¼» og stokken av bjørk. Tanna er med klaff og av merket William Ash & Co – Burys. Tanna er 2 ¼» brei. Senga til stålet ligg på ca 47 grader. Det er inga merking på høvelstokken. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av sålen på høvelen på førre bilete. Sponåpning er ca 4 mm. Foto: Roald Renmælmo
Falshøvlar
Eg har ordna høvlane under saman sidan dei alle høvlar ein slags fals. Felles er at dei har eit fast land og eit stål som høvlar heilt ut i kanten så høvelen kan arbeide seg ei flate som er lågare enn flata ved sida. Dei to fletthøvlane er så smale at dei ikkje er særleg egna til å høvle vanlege falsar. Dei er då å rekne som vanlege fletthøvlar som vert brukt til å rette kantar på bord som skal høvlast. Kittfalshøvelen er derimot å rekne som ein falshøvel. Gradhøvelen er ikkje eigentleg ein falshøvel men verkar på tilsvarande måte og lagar ein skrå fals med fast bredde. Det er altså berre den kittfalshøvelen som er ein eigentleg falshøvel.
Fletthøvel med 24″ lang høvelstokk. Senga til høvelstålet er ca 47 grader. Stokken er merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Fletthøvelen frå andre sida. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av fletthøvelen. Tanna er 13/16″ brei. Foto: Roald Renmælmo
Ein fletthøvel til som er noko mindre enn den førre. Denne har stokk som er 21 ½» lang. Stokken er laga av noko anna enn bjørk men eg er usikker på treslaget. Det kan sjå ut som bartre men verkar tyngre enn gran og furu. Stokken er merka med PP.N. Høveltanna høvlar ⅝» bredt. Foto: Roald Renmælmo
Falshøvel med fast land og fast djupne. Truleg er det ein høvel til å høvle kittfals til vindauge.Høvelen er 10″ lang. På sida av høvelen er det høvla ein karnissprofil som passar med karnisshøvelen på eit tidlegare bilete. Høvelen har ikkje fått overflatebehandling som dei andre høvlane. Høvelen er ikkje merka. Foto: Roald Renmælmo
Falshøvelen frå førre bilete sett frå undersida. Falsen er 10 mm brei og 8 mm djup. Foto: Roald Renmælmo
Gradhøvel til å høvle drevspon. Stokken er 7 ½» lang og merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av gradhøvelen på førre bilete. Graden er ⅜» brei. Foto: Roald Renmælmo
Semshøvlar
Det er påfallande mange semshøvlar i samlinga. Særleg med tanke på at slike gjerne vert skadd av den harde bruken som dei kan bli utsett for. Den breiaste semshøvelen er på 45 mm, så breie er det ikkje så vanleg å finne.
Stor semshøvel, 10 ¼» lang av bjørk og med stål på 1 11/16″ bredde. Foto: Roald Renmælmo
Same semshøvel som på førre bilete. Senga til stålet ligg på ca 47 grader. Foto: Roald Renmælmo
Same semshøvel som på dei to førre bileta. Stålet er truleg heimesmidd og sponåpninga er kring 5 mm. Det er ikkje stempel på stål eller høvelstokk. Foto: Roald Renmælmo
Semshøvel med 9 ½» lang høvlstokk. Høvelen er merka med PP. N. Foto: Roald Renmælmo
Semshøvelen frå førre bilete sett framafrå. Stålet som er utan stempel er 45 mm bredt. Foto: Roald Renmælmo
Den store semshøvelen frå dei to førre bileta sett frå undersida. Sponåpninga er ca 3 mm. Foto: Roald Renmælmo
Semshøvel med 8 ¾» lang høvelstokk. Høvelen er laga av bjørk og merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Semshøvelen frå førre bilete sett rett framafrå. Tanna er ¾» brei. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av semshøvelen på dei to førre bileta. Foto: Roald Renmælmo
Semshøvel med 8 ½» stokk og litt skråstilt tann. Stokken er merka PP.N. Senga til høvelstålet ligg på ca 50 grader. Foto: Roald Renmælmo
Same høvel som på førre bilete. Tanna høvlar ørlite breiare enn 1″. (ca 27 mm). Foto: Roald Renmælmo
Semshøvelen som på dei to førre bileta frå undersida. Foto: Roald Renmælmo
Ploghøvlar
Mellom ploghøvlane er det nokre litt artige variantar som ein ikkje finn i alle slike verktøysamlingar. Den vanlege plogen med justerbart land og veldig smal tann er sjølvsagt med. I tillegg er det med ploghøvlar for golvbord og panel. Ploghøvlane er ei stor gruppe med høvlar.
Golvploghøvel til å høvle fjør. Høvelen er 13″ lang og utstyrt med handtak som ein okshøvel. Senga til høvelstålet ligg på ca 47 grader. Foto: Roald Renmælmo
Golvploghøvelen frå førre bilete sett framafrå. Høvelen har ei heimesmidd tann som er 1 ¾» brei med ei spalte på ⅜» som er ⅜» frå kanten som ligg mot venstre land. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av golvplogen på dei to førre bileta. Plogen har to meiar på sidene slik som ein skottokse. Den høgre meien er høvla litt ned på høgda, truleg for å underhøvle borda litt på baksida? Høvelen er stempla med bokstavane PP. N. Foto: Roald Renmælmo
Nothøvel med tverrhandtak påspikra framme. Høvelen er 10 ¼» lang og av bjørk. Senga til stålet ligg på ca 47 grader. Høvelen har ikkje merking. på stål eller høvelstokk. Foto: Roald Renmælmo
Nothøvel med påspikra tverrhandtak framme. Same som førre bilete. Tanna står ¼» frå landet og høvlar så ei not på 5/16″, så er det ei spalte i tanna på 5/16″ før stålet tar igjen. Dette kan vere til ein form for vekselpanel? Foto: Roald Renmælmo
Ploghøvel ? utan stål, 10 ½ lang og av bjørk. Høvelen er merka med PP. N. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av sålen på nothøvelen på førre bilete. Det kan vere ein høvel til ei form for vekselpanel men sidan stålet manglar er det ikkje lett å vere sikker. Foto: Roald Renmælmo
Ploghøvel med justerbart land. Høvelstokken er 11″ lang og har skøyte av jarn. I dag er det ikkje høveltann på plass men den har nok vore ganske smal slik at vi snakkar om ein splitthøvel. I dag er det spikra på ei list som djupnestopp men den har vore utan slikt. Skøyta er omlag 1″ høg. Pinnane er omlag 8″ lange, noko som er ganske vanleg på slike høvlar. Høvelen er merka PP.N. Senga til høvelstålet ligg på ca 45 grader. Foto: Roald Renmælmo
Ploghøvelen frå førre bilete sett frå undersida. Låsinga på landet gjerast med å stikke inn ein kile i spalta midt på. I den er det to rundstokkar som klemmer mot pinnane. Foto: Roald Renmælmo
Fjørhøvel av bjørk med lengd på 11″ merka med bokstavane PP. N. Stålet ser heimesmidd ut men er ikkje merka. Senga til stålet ligg på ca 47 grader. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av fjørhøvelen på førre bilete. Høvelen høvlar ei fjør som er 9 mm brei og er 9 mm frå kanten. Foto: Roald Renmælmo
Nothøvel med fast land. Høvelen er laga av bjørk og 11″ lang. Han er merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Nothøvelen frå førre bilete sett framafrå. Stålet er 9 mm bredt og høvlar nota 9 mm frå kanten. Nota er ca 8 mm djup. Senga for høvelstålet er ca 47 grader. Foto: Roald Renmælmo
Sida av same nothøvel som på førre bilete. Foto: Roald Renmælmo
Sålen av nothøvelen på dei tre føregåande bileta. Høvelen er merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Nothøvel med fast land. Høvelstokken er av bjørk og er 11″ lang. Stokken er stempla med PP.N. Senga til høvelstålet er på ca 47 grader. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av nothøvelen frå førre bilete. Stålet ser heimesmidd ut og er ⅜» bredt. Høvelen kan høvle ei not ca ⅜» frå kanten og ein ¼» djupt. Foto: Roald Renmælmo
Same høvel som på dei tre førre bileta. Høvelen sett frå framsida. Foto: Roald Renmælmo
Profilhøvlar
Blant profilhøvlane finn vi berre dei ganske vanlege staffhøvlane, ein karnisshøvel og hulkil. Alle desse har fast land og er berekna på å høvle profil langs ein rett kant.
Staffhøvel utan stål.Lengda på stokken er 9 ¼». Foto: Roald Renmælmo
Undersida av staffhøvelen frå førre bilete. Staffen har vore ca 11 mm brei. Truleg er dette in høvel for å høvle staff på pløgd panel. Høvelstokken er merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Hulkilhøvel med fast land. Høvelstokken er 8 ¼» lang. Senga til høvelstålet er ca 50 grader. Foto: Roald Renmælmo
Hulkilhøvelen frå førre bilete. Høvelen er merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Karnisshøvel med stokk som er 8 ¼» lang. Stokken er merka med PP.N. Senga til stålet ligg på ca 50 grader. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av sålen på karnisshøvelen frå førre bilete. Profilen er ca 11/16″ brei. Foto: Roald Renmælmo
Staffhøvel med eit veldig lite fast land. Lengda på stokken er 9″. Stokken er merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av staffhøvelen frå førre bilete. Total bredde på staffen er ¾». Foto: Roald Renmælmo
Staffhøvel med platte. Høvelen er 8 ¼» lang og merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av staffhøvelen frå førre bilete. Staffen er ½» brei og platta ⅛» brei. Foto: Roald Renmælmo
Glashøvel
Glashøvelen er ein kombinasjon av ein profilhøvel og ein falshøvel. Den høvlar kittfals på eine sida og profil på andre sida. Han vert brukt til å høvle til ramtre og sprosser til vindauge. Her kunne ein argumentere for at han høyrar saman med kittfalshøvelen. Han liknar også på profilhøvlane og ploghøvlane og kunne gjerne inngått i desse kategoriane.
Høvel til å høvle kittfals og profil i ramtre og sprosser til vindauge. Høvelen er truleg tenkt til rammer som er omlag 5/4″ tjukke og så vert sprossene ca 3 mm tynnare. Høvelen er 10″ lang, av bjørk og merka med PP.N. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av sålen på høvelen frå førre bilete. Kittfalsen vert omlag 5/16″ x 5/16″. Foto: Roald Renmælmo
Glashøvelen på dei to føregåande bileta sett framafrå. Foto: Roald Renmælmo
Samlinga av høvlar frå Nereng trur eg kan avspegle kva som var vanleg på ein gard i det området. Det er få høvlar som verkar veldig spesialiserte. Dei fleste kan knytast til snikring av vanleg innreiing og møblar i hus. Alle høvlane er laga av bjørk. Dei fleste høvlane har stål som ikkje har smedstempel og som truleg er smidd på garden. Det er tre høvlar med stål produsert i Sheffield. Ståla er stempla med Ward, Atkinson og William Ash som alle er vanlege å finne i norske høvlar. Dei er vanlege å finne i høvlar frå omtrent midten av 1800-talet og fram mot tidleg 1900-tal. Mi oppfatning er at alle høvlane er laga på garden, eitt unntak kan vere den eine okshøvelen med eit anna stempel som eg ikkje kan knyte til garden. Kom gjerne med innspel og spørsmål høvlane.
Ein nylaga høvel som ikkje har noko form for overflatebehandling vil snart bli skitten og sjå mindre tiltalande ut. I tillegg vil høvelen lettare endre form som følgje av endringar i råme. Ei overflatebehandling bør derfor gjere det lettare å halde høvelen rein under vanleg bruk og verke stabiliserande i høve til fuktopptak. Kva type overflatebehandling som har vore vanleg på høvlar har truleg variert ein del over tid. Snikkaren Sjur Nesheim i Granvin hadde gjerne dei nylaga langhøvlane sine liggande i linolje over mange veker for at dei skulle trekke olja godt inn i treverket. På eldre høvlar, særleg dei av bjørk, ser det ut til å vere ei behandling som ligg utanpå treverket og som også tilfører ein farge.
Dei ferdige og prøvekjørte golvplogane vart først gnidd inn med kokt linolje som fekk tørke eit døgn. Så vart dei gnidd inn med ein fargeferniss med pigment. Først eitt strøk med eitt døgn tørking, så eitt strøk til og tørking. Her har dei fått eitt nytt strøk etter å ha vore i bruk i fleire månader. Foto: Roald Renmælmo
Overlatebehandlinga på dei nylaga golvplogane mine har fått litt tid på seg i bruk og ser ut til å fungere greitt. Dei er gnidd inn med ein sjølvlaga linoljeferniss tilsett pigment. Blandinga er som følgjer:
1 dl. kokt linolje (kjøpt frå Claessons trätjära i Göteborg).
1 dl. pigment med denne ca. fordelinga: ½ dl brent terra da Sienna, ½ dl rå terra da Sienna.
1 ml. Corsik, tørkemiddel til linoljemaling.
Eg la først på eit strøk med rein kokt linolje som eg førte på med ei fille og tørka av overflødig olje. Dette fekk tørke eitt døgn før eg smurte på første strøk med linolje med pigment. Dette la eg også på med ei fille og tørka av overflødig olje og pigment. Dette fekk tørke eit døgn før ny behandling. Etter to strøk verka overflata å ha fått ein tydeleg farge. Pigmentet legg seg på botn av olja og må rørast i før bruk. Etter at høvlane har vore brukt i meir enn eit halvt år verka dei litt tørre i overflata og har fått eit nytt strøk med den same olja med pigment. Alt er påført med ei fille. Pass på at slike oljefiller er sjølvantennande og må må fjernast på ein sikker måte. Ein kan legge dei i vatn, eller som meg, kaste dei rett inn i vedomnen og brenne dei med det same.
Til høgre er den eine golvplogen som er behandla som i beskrivelsen over. Til venstre er skottoksen min som eg laga for eit par år sidan. Denne smurte eg inn med limvatn. Limvatnet laga av beinlim, når eg skulle koke rein limpotta mi brukte eg vatnet til å smøre høvelen. Då fekk eg ei overflate som ikkje så lett vart skitten og som fungerte fint fram til eg fekk sett inn høvelen med linolje med pigment. Høvelen har vore smurt i fleire omgangar med variantar av tilsvarande blanding som golvplogen til høgre. Han tar likevel ikkje til seg så mykje farge på grunn av limbehandlinga. Foto: Roald RenmælmoSærleg i endeveden ser ein at behandling med limvatn hindrar olje og pigment å trenge inn i veden. På golvplogen til høgre ser ein at endeveden får ein tydeleg mørkare farge (og mattare) enn resten av overflata. På skottoksen til venstre er denne skilnaden merkbart mindre. Den er altså sett inn med limvatn før den har fått linoljeferniss. Foto: Roald Renmælmo
Ein nylaga ploghøvel er smurt inn med kokt linolje og skal få tørke før vidare behandling. Foto: Roald Renmælmo
Golvplogen til venstre har fått tre behandlingar med pigment og linolje slik som beskrevet i teksten over. Høvel nr. 2 frå venstre har fått eit strøk med rein kokt linolje, tørka i 3 timar og så fått eit strøk med pigment og linolje. Høvel nr. 3 frå venstre har vore smurt tidlegare med kokt linolje og har her fått eit strøk med pigment og linolje. Høvelen lengst til høgre har fått eitt strøk med kokt linolje utan pigment. Foto: Roald Renmælmo
Ferdig revet pigment i linolje kjøpt frå firmaet Dictum i Tyskland. Eg har gjort første prøve med ei blanding av guloker og sienna i forhold ⅓ guloker, ⅓ sienna og ⅓ kokt linolje. Foto: Roald Renmælmo
Strykeprøve på høvla bjørk. Det øvste partiet er strøket med sienna av typen som er på førre bilete. Legg merke til at pigmentet trekker inn i fibrane og lagar mørke prikker/striper. I nedste del av biletet har eg strøket med guloker og det gir mindre slike mørke prikker/stiper. Foto: Roald Renmælmo
Overflatebehandling er ikkje mi sterke side, men eg ser at det er behov for å behandle høvlane eg lagar. Eg er ikkje i mål med å finne ei overflatebehandling som kjennast riktig i høve til det eg finn på mange av dei gamle høvlane. Det er mykje meir som må prøvast ut i tida framover. Likevel har eg fått til ei brukbar overflate på ein del av høvlane som eg har i bruk. Også høvlane som er sett inn med tjære fungerer til ei vis grad. Eg er takksam for synspunkt og gode råd på dette emnet. Er det andre som har gjort nyttige erfaringar de vil dele med oss på bloggen?
De som har vore med ei stund på bloggen har kanskje danna seg eit bilete av korleis ein arbeider med skottbenk i praksis? På eit par tidlegare postar om skottbenk og golvbordhøvling har eg fått spørsmål om å legge ut litt film som viser arbeidsmåten. Eg har gjort nokre enkle opptak av høvling som eg har klipt saman for å gi eit inntrykk av arbeidsmåten. Dette har eg lagt på youtube og lenka til det her i denne posten. Eg håpar det kan gjere bruken av skottbenken meir forståeleg. Dette er meint som eit første forsøk på å vise korleis eg pløyer golvbord. Kom gjerne med innspel på korleis det kan gjerast betre. Det er mogleg å legge inn kommentarar og slikt, men det krev litt meir arbeid og planlegging. Bruk kommentarfeltet til innspel eller send til meg på e-post.
Norsk Skottbenk Union 