Noreg – Side 12 – Norsk Skottbenk Union

Skårvollbenken – verdens lengste skottbenk..?

Som Roald tidligere har nevnt i sitt blogginnlegg så har jeg hatt gleden av å se nærmere på de to skottbenkene som står på gården Skårvoll i Støren i Sør-Trøndelag. Den ene benken er uvanlig lang og derfor spesielt interessant. Det er vanskelig å påstå at denne benken er laget spesielt for produksjon av materialer til Støren kirke. Men, det er likevel mange ting ved benken og koblingen mellom Ole Henriksen Schaarvold og Støren kirke i byggeårene 1816-1819 som sannsynliggjør en slik påstand. Ole Henriksen Schaarvold var gårdbruker på gården Skårvoll i tillegg til: snekker/treskjærer, maler og kirketjener i Støren kirke. Han har blant annet laget det prektige prekestolalteret i kirken. Det er vel sannsynlig at han kan ha vært involvert i flere innredningsarbeider/byggearbeider. Gården Skårvoll er også kirkens nærmeste nabo.

Jeg presenterer her utdrag av artikkelen som er trykket i publikasjonen «Kulturarvets handverk» etter interregprosjektet med samme navn. Hele artikkelen kan lastes ned her:

Skottbenkene på Skårvoll, Støren

Skårvollbenkene

S.K.Å 653 B. Dette er den lengste benken på Skårvoll. Hovedmål er påført bildet. Foto: Freia Beer.

De to skottbenkene på Skårvoll er merket, hvor den korteste er merket S.K.Å 652 A og den lengste S.K.Å 652 B. Målangivelser er i norske tommer og fot. (1″ = 26,15 mm)

Benkens bestanddeler.

Skottbenken ”S.K.Å 652 B” (og S.K.Å 652 A) er grunnleggende og enkel i sin oppbygning. Den består av to lange bord, langbordene, som bæres opp av 3 bein hver. Langbordene med sine respektive bein danner hver sin side av benken som forbindes med en grovgjenget skrue i tre gjennom hull i beina. De forbundne beina danner dermed hvert sitt beinpar. Hvert beinpar er tappet ned i en fotplate som danner kontakten med underlaget og som holder benken sammen.

S.K.Å 652A. Den korteste benken. Langbenken bak. Foto: Freia Beer. — S.K.Å 652A. Den korteste benken er 423 cm lang. Langbenken bak. Foto: Freia Beer.

S.K.Å 652 A. Legg merke til den løse gjengeklossen på baksiden. Skruen og klossen kan enkelt flyttes mellom benkene etter behov. Foto: Freia Beer

Langbord

Langbordene er av furu i hele lengder, skarpkanta men med naturlig avsmalning. Lengden er totalt 25’ 10” (8110 mm). Høyden på borda er fra 6 ½” til 8 ½” og de ligger begge med margsiden ut. Tykkelsen er 1 7/8” så utgangspunktet har nok vært 2” før høvling. Bordene er av virke som er rettvokst og med relativt få, friske kvister av middels til liten størrelse. Det er litt forskjell på materialkvaliteten i langbordene, hvor langbord B har litt flere og større kvister. (langbord A er det som er nærmest fremsiden av benken der hvor en står og jobber)

Langbord A har fått et brudd rett til høyre for det midtre beinet når en ser benken forfra. Det er boret to hull litt inn fra framenden i overkanten av bordet. Det ene hullet er tilnærmet firkantet mens det andre hullet er rundt. Sistenevnte hull har diameter på 1″ og førstnevnte ligger rundt 1/2″. Langbord B har også et hull lik det firkantede hullet i langbord A men i motsatt ende. I tillegg er det påspikret en kloss oppå omtrent like langt inn fra enden som hullene i langbord A.

Langbordene gir ellers inntrykk av å være pent brukt, og har lite slagmerker, merker etter saging, hugging o.l. Langbord A har noen spor som ser ut som sagskår i enden.

Spor etter benkehake. Spor etter killingfot. — Hull for benkehake? Hull for killingfot?

Bein

Alle bein har litt forskjellige mål men felles for alle er at de er bredest nederst og smalner av oppover. Bredden varierer fra 7” – 5 7/8” og tykkelsen ligger rundt 2 11/16” (2 ¾”). Lengden av beina er slik at benkens arbeidshøyde er ca. 29 1/2 ”. Det er verdt å merke seg at ingen av tappene står helt nede i fotplaten. Det er lagt inn en kile mellom avsatsen nederst på noen av beina og foten som løfter beinet opp av tapphullet. Kilene er spikret fast på fotplatene

og har forskjellig tykkelse. Beina har lite spor av slitasje. Hullet til gjengeskruen er litt forsenket på fremsiden der hodet har presset mot beinet, ellers er det enkelte slagmerker.

Alle beina er laget i furu og har margsiden ut i forhold til midten av benken.

Fotplate (el. Fotstokk)

Fotplatene er kraftige med bredde på 8 ¼” og tykkelse 5”. Lengden er 31”. Materialkvaliteten i fotplatene er som i benken forøvrig og tresorten er furu. Her er margen i tverrsnittet, litt over midten, og alle føttene har karakteristisk margsprekk på oversiden. Under fotplaten er det gjort en uthuling slik at når en ser fotplaten fra siden så er det klaring til gulvet midt under foten og ett stykke ut til hver side. Beina er plassert sentrert om midten av lengden på fotplaten.

Slitasjen på fotplaten sees tydelig. Foto: Freia Beer

Skruer

Skruene er om lag 18” lange. Skruene er dreiet av ett stykke bjørk, med en diameter på 4″ i hodet, og ca. 2″ i gjengepartiet. Gjengestigningen er tre gjenger pr. tomme. Det er bare skruen i det midterste beinparet som er på sin plass. De øvrige to skruene sitter i den mindre benken. Skruene går gjennom begge beina og inn i en kloss som er spikret på baksiden av det bakerste beinet. På den måten så er det mulig å demontere skruene for bruk på andre benker etter behov. Enklere enn å flytte en hel benk, særlig av denne størrelsen. Har man skruene kan man alltids plassbygge en skottbenk dit man kommer.

Skottbenk på garden Krokstad i Bardu

Oddmund Aarø studerer den gamle skottbenken på Krokstad i Bardu. Foto: Roald Renmælmo

I Bardu er det mykje spennande snikkarverktøy på ulike gardar. Vi har tidlegare skrive om ein skottokse på garden Krokstad. På same garden er det også ein gamal skottbenk som er tatt vare på. Det var Ola Haugli i Bardu som tipsa meg om denne og var med på ei befaring. Skottbenken er i dag lagra på låven på garden og det var litt vanskeleg å få den fram for fotografering.

Skottbenken har langbord som er 4,7 meter lange. Det eine måler 18,8 x 4,3 cm i dimensjon og det andre 15,3 x 5,5 cm. Fotstokken er 79 cm lange og måler 16,2 x 10,9 cm i dimensjon. Føtene måler 19,6 x 7,1 cm i dimensjon. Arbeidshøgda på benken er om lag 70 cm. Langborda er festa til føtene med trenaglar. Benken har kilestramming og slissen for kilane er omlag 20 mm tjukk. Kiletappen er av bjørk. Skottbenken har høyrt til på garden og har truleg vore brukt saman med skottoksen.

Skottbenken på Krokstad i Bardu. Foten til venstre er tappa gjennom fotstokken. Foten til venstre er tappa ned i eit litt romt hol og har litt å gå på for stramming. Begge langborda har marg ut. Foto: Roald Renmælmo

Kraftig auke i publiserte artiklar om skottbenk i 2013

Så vidt inne i det nye året kan vi ta skottbenkane i bruk igjen etter julefeiringa. Vi har lagt bak oss 2013, og kan sjå tilbake på mange viktige hendingar i året som gjekk. Ikkje minst at vi har fått formalisert Norsk Skottbenk Union og fått vår eige blogg. Gjennom bloggen har vi fått samla og aktualisert mykje stoff om skottbenkar som tidlegare var vanskeleg tilgjengeleg. Vi har også fått eit fora for fagmiljøet som kanskje er det viktigaste som har skjedd på skottbenkfronten i 2013?

På slutten av året i 2013 kom det ut ei bok med tittelen «Kulturarvets hantverk» på Jamtli forlag. Boka er ei samling av artiklar og utgjeve i samband med avslutning av prosjektet med same namn som boka, Kulturarvets hantverk. I boka er det med heile to store artiklar om skottbenken. Boka er i sal for ein pris som berre skal dekke utgjevingskostnadar, altså veldig billig. Ho kan kjøpast frå Jamtli forlag eller frå nettbokhandel slik som Adlibris.

Thor-Aage Heiberg har skrive «Skottbenkene på Skårvoll, Støren«, der han presenterer den hittil lengste skottbenken i Noreg, kanskje i verda? Benken er 8,11 meter lang og kan attpåtil truleg knytast til høvling av utvendig kleding av Støren kyrkje i tidsrommet mellom 1816-1819. I tillegg er det også ein kortare skottbenk og to interessante høvelbenkar på garden. Vi ser fram til at Thor-Aage postar på bloggen om desse store oppdagingane.

Eg har skrive artikkelen, «Handhøvling av golvbord – på jakt etter skottbenken«, der eg går gjennom arbeidsmåten for høvling av golvbord. Eg tar utgangspunkt i samarbeidet med Konrad Stenvold som eg intervjua og arbeidde saman med for å få tak på bruken av skottbenken og handhøvling av golvbord først på 2000-talet. Det var mi oppvakning kan ein seie.

Høvlane på biletet er frå venstre, fjørhøvel og nothøvel (golvplogar) og skottokse. Golvplogane er kopiar av høvlane til Konrad Stenvold i Dividalen. Skottoksen er inspirert av ein skottokse frå garden Haugseth i Målselv. Bilete frå artikkelen "Handhøvling av golvbord - på jakt etter skottbenken". Foto: Roald Renmælmo — Høvlane på biletet er frå venstre, fjørhøvel og nothøvel (golvplogar) og skottokse. Golvplogane er kopiar av høvlane til Konrad Stenvold i Dividalen. Skottoksen er inspirert av ein skottokse frå garden Haugseth i Målselv. Bilete frå artikkelen «Handhøvling av golvbord – på jakt etter skottbenken». Foto: Roald Renmælmo

Erling Flem har skrive artikkelen «Stabberet frå Gryta» i årsskrift 2013, Sogelaget for Hamnsund sokn (Haram) på Sunnmøre. Der skriv han om stabburet som var tømra av Peder Petersen Engeseth i 1861. Same mann har og etterlate seg ei verktøykiste med høvlar som kan knytast til snikkararbeidet i det stabburet. I kista var også nokre eldre høvlar, ein skrubbhøvel med årstal 1783, og ein skottokse med omlag same maksel men utan år. Kanskje kan det vere ein skottokse frå 1700-talet? Boka kan kjøpast frå Bok og Papir i Brattvåg.

God jul i snikkarverkstaden

Høvelbenken, skottbenken og langbenken feirar jul saman i snikkarverkstaden på Lyngstad. Høvelbenken har fått retta av benkeplata og er klar for å gå inn i romjula og eit nytt år. Skottbenken har fått retta langborda og er også klar å vere med på det meste i tida framover. Dei tre benkane har og invitert dei høvlane dei omgås mest i det daglege. Høvlane har fått den kosten dei likar best, fersk høvelspon i den tjukna og bredda som dei likar best.

Langbenken, skottbenken og høvelbenken i snikkarverkstaden på Lyngstad. Foto: Roald Renmælmo

Høvlane på høvelbenken har fått i seg "mat". Frå venstre, pusshøvelen, sletthøvelen, skrubbhøvelen, smalskrubben og langhøvelen. Foto: Roald Renmælmo — Høvlane på høvelbenken har fått i seg «julemat». Frå venstre, pusshøvelen, sletthøvelen, skrubbhøvelen, smalskrubben og langhøvelen. Foto: Roald Renmælmo

Benkane og høvlane helsar god jul til alle snikkarbenkar og høvlar dei kjenner i Norden.

Okshøvel eller skottokse?

Det finnast ein del skottoksar, altså okshøvelen med meiar, som er laga slik at meiane er høvla ut av same trestykket som resten av høvelstokken. Slik som vi kan sjå på skottoksen på Dølmotunet i ein tidlegare post. Likevel er det nok meir vanleg å finne skottoksar som har meiar som er limt, nagla eller spikra på. Det er mykje enklare å lage høvlane på denne måten og så er det lettare å rette av solen når det må gjerast. Det er bare å demontere meiane, høvle solen, og feste meiane på nytt. Når meiane er laga av same stykket så er det berre med semshøvel ein kan rette solen.

Her er ein okshøvel frå garden Krokstad i Bardu i Troms. Høvelen ser ut som ein vanleg okshøvel og har nok vore brukt som det store delar av tida. Foto: Roald Renmælmo

Solen av okshøvelen frå Krokstad i Bardu. Høvelen er 12" (norske tommar) lang som er vanleg lengd på ein skrubbokse. På okshøvlar som har hatt påsette meiar som er nagla eller stifta så ser ein som regel hol langs kanten av solen etter det. Her er det ikkje spor etter slike. Foto: Roald Renmælmo — Solen av okshøvelen frå Krokstad i Bardu. Høvelen er 12″ (norske tommar) lang som er vanleg lengd på ein skrubbokse. På okshøvlar som har hatt påsette meiar som er nagla eller stifta så ser ein som regel hol langs kanten av solen etter det. Her er det ikkje spor etter slike. Foto: Roald Renmælmo

Okshøvlar har vore eit vanleg verktøy langt fram i tid. Også snikkarar som har byrja å arbeide lenge etter 2. verdskrigen har hatt okshøvel som eit vanleg verktøy. Det er lenge etter at det var slutt på den tida då skottbenkane var vanlege. Skottoksane med meiar var det ikkje bruk for når ein ikkje lengre høvla bord på skottbenken. Då er det meir enn ein snikkar som har fjerna meiane av den skottoksen og brukt han som vanleg okshøvel.

Okshøvelen frå Krokstad frå sida. Her kjem det fram hol etter naglar i sida. Det tyder på at høvelen har vore brukt som skottokse på ein skottbenk. Foto: Roald Renmælmo — Okshøvelen frå Krokstad frå sida. Her kjem det fram hol etter naglar i sida, dei er markert med raude piler på biletet. Det tyder på at høvelen har vore brukt som skottokse på ein skottbenk. Hola er etter trenaglane som har festa meiane. Foto: Roald Renmælmo

Det er då som regel berre hol etter naglar eller spikar i enten solen eller sida på okshøvelen som kan avsløre om han har vore brukt som skottokse tidlegare. På den strykehøvelen som vi tidlegare har skrive om var det påspikra lister på sidene. Truleg har listene hatt liknande utforming som det også på okshøvelen frå Krokstad i Bardu. Det er altså truleg ein skottokse vi ser på bileta, spora er berre litt annleis enn dei vi vanlegvis finn på slike.

Meir skøttbenk på Hadeland

Etter posten om skottbenken i «Vår gamle bondekultur» med bilete av to karar som poserer med skottbenk på Hadeland har vi fått nokre gode innspel. Det same fotografiet er også brukt i Hadeland bygdebok bind 4, som kom ut i 1953, 2 år etter «Vår gamle bondekultur. I bygdeboka står også namnet på fotografen oppført under biletet, K. Teigen. Biletet er brukt for å illustrere kapitlet om husbygging. Det som står skrive om snikring og skottbenk er såpass interessant at det fortener å siterast her på bloggen.

«Glasrammer og dører var gjerne gjort vinteren i førvegen. Tømmermennene var også «snikkerer», og da var sliktno vinterarbeid, når det ikke var tømring. Innreiningen var først og fremst golv og tak og delvis paneling; men den vart ofte laga mer over en lang. Planker og bord hadde de skåret på vassag, og slike hadde vi i 1743 5 på Hadeland. Mer sjelden vart det skåret på handsag. De la da tømmerstokken på to bukker, som var så høge at en mann kunne stå oppreist under og dra saga, og en stod ovenpå og drog den opp igjen. Planker og bord vart aldri kantskåret på saga, men kantet inn med øksa så hele den opprinnelige breidda i rot og topp vart utnyttet. Det vart alltid handhøvlet, først med skrubb-uksen og så med sletthøvelen. Det var store, tunge høvler med handtak i begge ender, en stod framme og drog, og en bak og skauv på. Bord og planker vart lagt med skiftesvis rot og topp. Not og fjør vart høvlet med ploggonga, og borda passe inn til enannen etter hvert.

Først da slottet i Oslo vart bygd i 1849, vart skøttbenken oppfunnet av en snikker Deramb. Sønnen hans slo seg seinere ned på Hadeland, han var en førsteklasses møbelsnikker, og hadde gått læretida i Kjøbenhavn. Skøttbenken var en viktig oppfinnels; ved hjelp av den vart alle bord nøyaktig like i kantene og høvde alltid til enannen, snå nå slapp de å måte til hvert bord.» (Hadeland bygdebok, 1953)

Vi er sjølvsagt med på at skottbenken er ein viktig oppfinnelse, men er litt usikre på kva som ligg i dette? Kjende dei ikkje skottbenken på Hadeland før 1849? Det er vanskeleg å tenkje seg noko slikt? Samtidig er det snakk om ploggonga som ble brukt til å høvle golvborda som var passa til kvarandre. Ploggong, eller også ploggang, er kjend frå andre kjelder men utan detaljert forklaring. I Valdres bygdebok er det forklart som høvlane til å høvle not og fjør («tunge og gått»). Korleis ein held fast borda under høvling og korleis ein får høvla dei rette er ikkje forklart. Kan ploggong vere ein variant av skottbenken og at han er brukt saman med høvlane for å høvle not og fjør? Om andre delen av ordet -gong så kan vi forstå ordet på ulike måtar. Den eine at det har å gjere med å gå, som i gressgang, svalgang. Den andre som i gjenger, noko som styrer. Den tredje har skrivemåten -gogn, som betyr reiskap, gjerne eit sett av reiskapar til eit bestemt arbeid. I lokalhistoriewiki har dei forklaringa på ordet ploggang, at det er pløyeredskap.

Kan vi tenkje oss at Deramb utvikla ein skottbenk for å høvle parallelle bord slik som på dei amerikanske patenterte skottbenkane? Kanskje vi kan sjå om borda på slottet i Oslo er parallelle eller smalnar frå rot til topp? Det kan underbygge teorien, eller svekke den, alt etter kva vi finn der.

Det at borda vart tilpassa til kvarandre kan tolkast på to måtar. Den eine at borda har høvla heilt rett kant men smalnar frå rot til topp og såleis må leggast annakvar med rot og topp for at det skal gå opp. Det andre, som er meir utenkjeleg, at borda ikkje er høvla rette, men medderge til kvarandre. Utan skottbenk eller ein metode for å skyte kantane kan det ha vore aktuelt med det siste. Eg har aldri sett eller høyrt om slike golvbord som er høvla med not og fjør utan at dei har rett kant.

Elles kan det vere verdt å merke seg at dei brukar to høvlar, først «skrubb-uksen» og så «sletthøvelen». Då er sletthøvelen også forklart som ein okshøvel. Det er i tråd med andre stader der ein enten snakkar om ein grov- og ein litt finare stilt okshøvel, eller gjerne skrubbokse og slettokse. Sjølve benken er skrive «skøttbenk». Det er ein nokså uvanleg skriveform. Variantane «skotbenk», «skåtbenk» og «skaatbenk» finnast det ein del av rundt om i landet. Det er tydeleg ulike måtar å tenkje om ein skal bruke ein -t eller -tt i skrivemåten. På same måten er det ulike måtar å skrive -o, -å, -aa eller -ø om tredje bokstav. Det kan nok skrivast tilbake på dialektane i dei ulike områda på tida for nedskrivinga. Som vi tidlegare har vore inne på, var ikkje ordet skottbenk med i dei tidlege ordbøkene og difor har vi ikkje fått ei rettskrivingsnorm for dette ordet.

Kjelder:

Hadeland: bygdens historie. 4, Aksel Helmen, Oslo, 1953. (finnast digitalt tilgjengeleg: Hadeland : bygdenes historie. 4 )

Valdres bygdebok 5 – Næringsvegane, fyste del, Knut Hermundstad (red.), Leira, 1964 (side 375)

Skottâ-bæŋ`kâ, skottbenk på samisk

Tittelen på posten er det samiske ordet for skottbenk med skrivemåten frå ordboka til Konrad Nielsen frå 1938. Ein meir tidsriktig skrivemåte i dag er skohtabeaŋka. Ordboka frå 1938 er eit standardverk som er grunnlaget for all nordsamisk leksikografi og samstundes ei sentral skildring av den samiske kulturen, slik han kjem til uttrykk i språket. I ordboka er det utfyllande ord-forklaringar på både norsk og engelsk. Boka kom i fire bind, dei tre første med orda i alfabetisk ordning, og det fjerde bindet som ei systematisk oppstilling av det samiske ordforrådet. For oss handverkarar er dette fjerde bindet spesielt spennande sidan dei ulike handverka i samisk kultur er skildra på ein god måte. Her er mange gullkorn for den som vil leite.

Oppslaget på ordet skottbenk på samisk i ordboka til Konrad Nielsen frå 1938. — Oppslaget på ordet skottbenk på samisk i ordboka til Konrad Nielsen. Her viser han også til ordet «solges» som er det samiske namnet på meiane på skottoksen. (Konrad Nielsen, 1938)

Skottbenk i samisk - norsk ordbok — Utklipp frå ei seinare samisk – norsk ordbok som har med ein meir moderne skrivemåte. Ordforklaringa er så godt som ordrett den same som den norske forklaringa til Konrad Nielsen frå 1938. (Samisk – norsk ordbok 1995)

Vi har fleire døme på skottbenkar i samiske område. Ein av dei første skottbenkane som var presentert på bloggen vår er den frå museet i Karasjok. Også det flotte biletet av dei som høvlar på skottbenk er frå samisk område.

Eit arbeidslag har sett opp eit tømmerhus ved Šuoššjavre i Finnmark og er i gang med å høvle bord til enten golv eller tak. To mann sit og høvlar takåsar med okshøvel og to mann høvlar bord på flasken med okshøvel. Legg merke til at det eine langbordet på skottbenken ligg på diagonalen mellom føtene for at det skal bil stødigare å høvle bordet på flasken. Hodeplagga dei har på seg indikerer at dette er midt på sommaren i den tida mygga er på sitt verste. Foto: frå Aage Hegge samlingen. Aage Peder Lund Hegge var lensmann Indre Finnmark på 1920-1940-talet og tok ei mengd med foto frå sine reiser. Fotoet er skanna av De Samiske Samlinger i Karasjok. Hans namnebror og etterkomar Aage Hegge følgjer bloggen og har latt oss bruke biletet. — Eit arbeidslag har sett opp eit tømmerhus ved Šuoššjavre i Finnmark og er i gang med å høvle bord til enten golv eller tak. To mann sit og høvlar takåsar med okshøvel og to mann står ved skottbenken og høvlar bord på flasken med okshøvel. Legg merke til at det eine langbordet på skottbenken ligg på diagonalen mellom føtene for at det skal bil stødigare å høvle bordet på flasken. Foto: frå Aage Hegge samlingen.

Kjelder:

Lappisk ordbok, Lapp Dictionary, Konrad Nielsen, Oslo, 1938.

Samisk – norsk ordbok, Brita Kåven, Johan Jernsletten, Ingrid Nordal, John Henrik Eira og Aage Solbakk, Davvi Girji, 1995

Skottbenken i «Vår gamle bondekultur»

I 1908 kom Kristofer Visted ut med boka » Vor gamle Bondekultur». Boka kom ut i ei tid då det var viktig for Noreg å bli trygg på sin kultur og sine tradisjonar. Boka presenterer norsk bondekultur i eit historisk perspektiv i stor bredde og i ei moderne form med rikelig bruk av illustrasjonar. Visted arbeidde med ei ny og oppdatert utgåve då han døydde i 1949. Hilmar Stigum tok over arbeidet og fullførte utgjevinga som kom ut i 1951. Stigum supplerte mellom anna med eit nytt kapittel, «Hjemmesysler, Håndverk, Bygdekunst». Her er det skrive om ulike handverk og skottbenken har fått sin plass i bondekulturen, i alle fall i form av eit bilete. Likevel er det nok lagt mest vekt på bygdekunsten i kapitlet, treskjering og rosemåling var nok vurdert som viktigare for bondekulturen enn skottbenken? Hilmar Stigum hadde stor interesse for handverk og verktøy. Han hadde sjølv opplæring som både skreddar og fotograf. Han bygde opp eit eige magasin med fokus på verktøy og jordbruksreiskapar på Norsk folkemuseum.

Når det skulle bygges hus, måtte det bl. a. skaffes grulvplanker. De ble høvlet hjemme på gården , og kantene skulle høvles slik at de kunne felles sammen. Under arbeidet ble bordene festet i en såkalt skottbenk, slik som bildet viser. Det er tatt på Hadelandsmuseet. Foto og billedtekst: Frå boka " Vår gamle bondekultur", Visted og Stigum, 951 — Når det skulle bygges hus, måtte det bl. a. skaffes gulvplanker. De ble høvlet hjemme på gården , og kantene skulle høvles slik at de kunne felles sammen. Under arbeidet ble bordene festet i en såkalt skottbenk, slik som bildet viser. Det er tatt på Hadelandsmuseet. Foto og billedtekst: Frå boka » Vår gamle bondekultur», Visted og Stigum, 1951

Skottbenken er truleg ein benk i samlinga til museet? Det verkar som om biletet er arrangert for bruk til illustrasjonen sidan det ikkje er spor etter høvelspon og eit eventuelt golvbord manglar. Det er ikkje heilt lett å sjå om benken har skruvar eller kilestramming. Bildeteksten er også litt mangelfull sidan det berre står at borda ble festa for høvling. Finessen med meiar på skottoksen for å sikre seg at golvborda får heilt rette kantar er ikkje forklart. Det ser heller ikkje ut som høvelen på biletet har slike meiar? Vi får sjå om vi får mobilisert lokale skottbenkentusiastar på Hadeland til å sjekke ut saken nærare?

Kjelder:

Vår gamle bondekultur, Kristofer Visted og Hilmar Stigum, Oslo, 1951

Meir om strykebenk, døme frå Stord.

I bygdebok for Huglo skriv Einar Heldal (fødd 1915) om då han fekk vere med Knut Brandvik (1859-1942) våren 1931 og bygge eit vilkårshus.

«Høvlinga var tungt arbeid. For bordhøvling med økshøvel sat me på bordstabelen og drog høvelen mellom oss. Me hadde to økshøvlar til dette arbeidet, ein grov-stilt og ein som var finare stilt til sluttarbeidet. Eg var dugeleg sår i bakenden den sommaren. Knut hadde arbeidd seg ein strykebenk som borda vart høvla rettkant i. Så var det pløying: me høvla not og fjør på golvbord og innvendig kledning.» (Bygdebok for Huglo, 1998)

Her er det også brukt namnet strykebenk. Her er det tydeleg at dei ikkje brukte ein eige benk til å høvle flask, men brukte bordstabelen som underlag for høvlinga. Det ser også ut til at strykebenken berre var brukt til retting av kanten og at det var andre høvlar til pløyinga av golvborda. Beskrivelsen av dei to okshøvlane (stava økshøvel) med forskjellig stille, stemmer med tilsvarande skildringar frå Trøndelag og Nord-Noreg. Det er ikkje med namn på høvelen til strykebenken men det kan kanskje vere strykhøvelen som Trond Oalann tidlegare har vore inne på? Det er naturleg at strykebenk og strykhøvel heng saman språkleg.

Kjelder:

Huglo bygdelag, ved Arne Sortland, Bygdebok for Huglo – Far etter menneske, Stord, 1998

Smedar prøver skottbenk for første gong

Smedane er på Sverresborg og prøver for første gong å høvle på skottbenk. Foto: Roald Renmælmo

For fleire av smedane var seminaret i Trondheim ei høve til å få eit første møte med skottbenken og høvlane som høyrer til. Vi starta med ein demonstrasjon av korleis dei ulike høvlane høyrer saman i arbeidet med å høvle flask og kant. Ein smal og grovstilt skrubbhøvel i starten, ein litt finare stilt sletthøvel, ein langhøvel og ein finstilt pusshøvel til slutt gir eit bra resultat og ein effektiv arbeidsmåte. For smedane var det nyttig å erfare at det er litt ulike krav til høvelståla til kvar av desse høvlane. Å smi eit godt stål til ein langhøvel eller pusshøvel er ikkje så lett som å smi eit smalt skrubbhøvelstål. Det er høge krav til slitestyrke på eggstålet på ein skrubbhøvel men stålet treng ikkje å vere heilt plant for å fungere. På ein pusshøvel blir det mykje enklare å få nøyaktig form på den skjerande eggen på stålet om stålet er mest mogleg plant.

Smedane fekk prøve seg på å høvle flask med okshøvel. Skrubbokse og slettokse vart prøvd ut. Foto: Roald Renmælmo

Først fekk smedane prøvd seg litt med okshøvel for å høvle flask på nokre prøvebord. Så fekk dei prøve seg på å høvle flask på golvbord og skyte desse i skottbenken. Dei som ikkje hadde prøvd slikt arbeid før var overraska over kor bra trehøvlane fungerte og kor bra det verkar med ein god skottbenk. Siste dagen fekk smedane gjort ferdig høvlane sine og prøvd dei ut. Nokre av smedane skulle rett heim og lage seg nokre fleire høvlar medan dei hadde arbeidsmåten friskt i minne. Det lovar godt for tilgangen på gode smidde høvelstål i tida framover.