Roald Renmælmo

«Kokebok» om snikring av skottbenk

Thor-Aage Heiberg, ein av våre faste bidragsytarar, har som student i Teknisk bygningsvern og restaurering på HiST i Trondheim skrive ein rapport om snikring av skottbenk. Rapporten har tittelen, Produksjon av ny skottbenk «Jarlebenken» og kan lastast ned på frå lenke på sida på bloggen vår med oversikt over litteratur. Litteratur om skottbenk. Rapporten dokumenterer arbeidsprosessen og kan også fungere som instruksjon (kokebok) for dei som vil bygge sin eigen skottbenk. Prinsippa for snikring av dei ulike typane av skottbenk har nok såpass mykje til felles at rapporten til Thor-Aage kan nyttast om ein skal bygge andre typar enn «Jarlebenken». Dette er eit særleg godt tilbod til alle som drøymar om å byggje sin eigen skottbenk for å bli teken opp som medlem i Norsk Skottbenk Union.

I rapporten er det ein detalj som kan drøftast. Thor-Aage har laga tappane gjennom fotplata som heile tappar som er kilt. Det er i ein god tradisjon. Det er gjort på denne måten på dei aller fleste gamle skottbenkane. Det har som regel også gått bra. På «Jarlebenken» er føtene bunde saman av ein spennbolt og mellomstykker så belastninga blir ikkje så stor. Då er løysinga solid nok.

På nokre skottbenkar, slik som dei frå Karasjok og Kverndal i Målselv, har det vore store skadar i fotplata. Om det skuldast måten tappen er laga på, eller unødig stor belastning, er ikkje sikkert? Det er mogleg å dele opp i to mindre tappar og kile noko meir forsiktig på langs av veden for å minske problemet. Spesielt viktig blir dette på skottbenkar som ikkje har spennjarn og mellomstykker som stivar av konstruksjonen. Då vert belastninga på tappen i foten ganske stor.

Studentar på bachelorstudiet i Teknisk bygninsvern og restaurering høvlar flask på golvbord på skottbenken til Thor-Aage Heiberg. Foto: Roald Renmælmo

Høvling av bord og plank på flasken

Benken som Sven Hoftun har presentert på Høvelbenkbloggen passar eigentleg også bra her mellom skottbenkane. Serleg sidan førre post handla om kombinasjonen av ein låg benk og ein skottbenk. Eg rebloggar derfor posten hans her.

Høvelbenk

Jakta vår på gamle arbeidsmetodar har kome til høvling av flasken på bord og plank. I staden for å lage og ta i bruk benkar frå andre kantar av landet ser me på Ryfylkemuseet det som viktig å ta vare på lokale variasjonar. Korleis gjorde dei det, og korleis såg ein eventuell høvelbenk ut her? Eg har lese ein stad at dei sat på borda i materialstabelen når dei høvla. Har og prata med ein som kan minnast å ha sett at «dei sat på ein låg benk og høvla mellom seg».

Leitinga har ført oss til ein gamal båtbyggerverkstad i Kvildal i Suldal. Verkstaden står omlag slik den alltid har gjort sidan båtbyggaren Nils O Bakka sette han opp ca 1907. Det er oldebarnet hans som har garden verkstaden står på i dag.

Av verktøysamlinga kan ein sjå at der er laga meir enn berre båtar. Der er ein oksehøvel med…

View original post 141 fleire ord

Skottbenk som arbeidsbenk for dør-snikring

Ellev Steinsli er student på Teknisk bygningsvern og restaurering på HiST og fast lesar av bloggen vår. Han er dør- og vindussnekker på Snekkeriet i Verdal og held på med eit prosjekt der han skal kopiere ein del dører med bruk av handverktøy. Han har tidlegare vore med på nokre av kursa som HiST har hatt på Sverresborg i snikring av dører og vindauge. Der har vi hatt tilgang på skottbenkar til arbeidet og dette saman med postane på bloggen har inspirert han til å lage ein variant av skottbenken til dør-snikring.

Skottbenken til Ellev Steinsli. Den eine delen av benken er ein vanleg skottbenk med kilestramming og er egna til skyting av kantar på ramtre og pløyge for fyllingane. Den andre delen er ein lågare benk som passar for å legge sidestykka av ramtreet på for å tappe ut tapphola. Då er det godt å kunne sitje på emna. Foto: Ellev Steinsli.

Skottbenken er også høveleg for å sage ut lange tappar på ramtreet. Benken er 75 cm høg på skottbenkdelen og 2,1 meter lang. Det passar bra for høvling av falsar og profiler på dørsnikring sidan ein då kan høvle det meste på kanten av emnet. Benken er i slekt med den tidlegare omtalte «Jarlebenken» som er ein kombinasjon av høvelbenk og skottbenk. Denne nye «Ellevbenken» blir då ein kombinasjon av skottbenk og langbenk. Langbenk har vi så langt ikkje skrive så mykje om, men han er med på biletet på posten frå julaften i fjor. Langbenken passar veldig godt til emne ein sit på eller set eine kneet på når ein arbeider. Typisk arbeid på slike er saging av kantar med stikksag, kanting med øks, flaskhøvling med okshøvel og hogging av tappar.

Kilestramminga på "Ellevbenken". Eg reknar med at det i praktisk arbeid er greiast å ha kilane på langs slik at dei ikkje stikk opp og kjem i vegen. Foto: Ellev Steinsli — Kilestramminga på «Ellevbenken». Foto: Ellev Steinsli

Etter inspeksjon av skottbenken på verkstaden har vi i Norsk Skottbenk Union beslutta at Ellev kvalifiserer for opptak. Han er med dette erklært som fullverdig medlem.

Kva kom først – høvelbenken eller skottbenken?

Tomas Karlsson høvlar kant på benkeplate til høvelbenk. Emnet er 3,8 meter langt, 15" bredt og 3 1/2" tjukt. For å få emnet fast på kant spente vi det opp i to lause bukkar til ein skottbenk. Foto: Roald Renmælmo — Tomas Karlsson høvlar kant på benkeplate til høvelbenk. Emnet er 3,8 meter langt, 15″ bredt og 3 1/2″ tjukt. For å få emnet fast på kant spente vi det opp i to lause bukkar til ein skottbenk. Foto: Roald Renmælmo

Vi har så langt ikkje fått inn postar om skottbenk i Sverige men det er ting på gang. I ventetida kan eg presentere litt frå arbeidet med å snikre ein kopi av høvelbenken frå Vasaskipet. Eg og Tomas Karlsson driv med dette arbeidet i Mariestad i Sverige. Verkstaden vår er høvelverkstaden som er nytta i undervisninga av studentane på Bygghantverk ved Gøteborgs Universitet. Der stod det to lause bukkar til ein skottbenk. Desse var veldig bra å ha for å feste benkeplata til høvelbenken på høgkant for å skyte kanten bein. Skytinga gjorde vi utan langbord, berre ved å sikte langs kanten og justere med høvelen. Vi kan då seie at det er nødvendig med ein skottbenk for å snikre ein høvelbenk. 😉

Slike lause bukkar finnast det ein del av ulike stader i Noreg. Nokre av desse kan vere frå ein demontert skottbenk medan andre kan vere til spesielle føremål? Vi har så langt ikkje posta noko om slike men det får vel kome etterkvart?

Høvlebenk frå Nordhordaland

Arne Høyland har på sin blogg eit døme på ein benk som han foreslår kan vere i slekt med skottbenken. Det er ikkje langbord på denne men eg kan sjå for meg at det er mogleg å bruke eit eller fleire lause langbord på ein slik benk.

Høvelbenk

Arne Høyland er ein ivrig bloggar og postar stadig om forskjellig spennande som han kjem over i sitt arbeid. No har han kome over ein spennande høvlebenk i Nordhordaland. Benken har klampar på undersida for å feste emna på kanten med kilar. Det er altså ein spesiell benk for å høvle og eventuelt hogge til emna på kanten. Ikkje ulikt ein skottbenk men utan rettbord.

For vidare lesing viser eg til bloggen til Arne Høyland.

View original post

Skottbenk på garden Krokstad i Bardu

Oddmund Aarø studerer den gamle skottbenken på Krokstad i Bardu. Foto: Roald Renmælmo

I Bardu er det mykje spennande snikkarverktøy på ulike gardar. Vi har tidlegare skrive om ein skottokse på garden Krokstad. På same garden er det også ein gamal skottbenk som er tatt vare på. Det var Ola Haugli i Bardu som tipsa meg om denne og var med på ei befaring. Skottbenken er i dag lagra på låven på garden og det var litt vanskeleg å få den fram for fotografering.

Skottbenken har langbord som er 4,7 meter lange. Det eine måler 18,8 x 4,3 cm i dimensjon og det andre 15,3 x 5,5 cm. Fotstokken er 79 cm lange og måler 16,2 x 10,9 cm i dimensjon. Føtene måler 19,6 x 7,1 cm i dimensjon. Arbeidshøgda på benken er om lag 70 cm. Langborda er festa til føtene med trenaglar. Benken har kilestramming og slissen for kilane er omlag 20 mm tjukk. Kiletappen er av bjørk. Skottbenken har høyrt til på garden og har truleg vore brukt saman med skottoksen.

Skottbenken på Krokstad i Bardu. Foten til venstre er tappa gjennom fotstokken. Foten til venstre er tappa ned i eit litt romt hol og har litt å gå på for stramming. Begge langborda har marg ut. Foto: Roald Renmælmo

Kraftig auke i publiserte artiklar om skottbenk i 2013

Så vidt inne i det nye året kan vi ta skottbenkane i bruk igjen etter julefeiringa. Vi har lagt bak oss 2013, og kan sjå tilbake på mange viktige hendingar i året som gjekk. Ikkje minst at vi har fått formalisert Norsk Skottbenk Union og fått vår eige blogg. Gjennom bloggen har vi fått samla og aktualisert mykje stoff om skottbenkar som tidlegare var vanskeleg tilgjengeleg. Vi har også fått eit fora for fagmiljøet som kanskje er det viktigaste som har skjedd på skottbenkfronten i 2013?

På slutten av året i 2013 kom det ut ei bok med tittelen «Kulturarvets hantverk» på Jamtli forlag. Boka er ei samling av artiklar og utgjeve i samband med avslutning av prosjektet med same namn som boka, Kulturarvets hantverk. I boka er det med heile to store artiklar om skottbenken. Boka er i sal for ein pris som berre skal dekke utgjevingskostnadar, altså veldig billig. Ho kan kjøpast frå Jamtli forlag eller frå nettbokhandel slik som Adlibris.

Thor-Aage Heiberg har skrive «Skottbenkene på Skårvoll, Støren«, der han presenterer den hittil lengste skottbenken i Noreg, kanskje i verda? Benken er 8,11 meter lang og kan attpåtil truleg knytast til høvling av utvendig kleding av Støren kyrkje i tidsrommet mellom 1816-1819. I tillegg er det også ein kortare skottbenk og to interessante høvelbenkar på garden. Vi ser fram til at Thor-Aage postar på bloggen om desse store oppdagingane.

Eg har skrive artikkelen, «Handhøvling av golvbord – på jakt etter skottbenken«, der eg går gjennom arbeidsmåten for høvling av golvbord. Eg tar utgangspunkt i samarbeidet med Konrad Stenvold som eg intervjua og arbeidde saman med for å få tak på bruken av skottbenken og handhøvling av golvbord først på 2000-talet. Det var mi oppvakning kan ein seie.

Høvlane på biletet er frå venstre, fjørhøvel og nothøvel (golvplogar) og skottokse. Golvplogane er kopiar av høvlane til Konrad Stenvold i Dividalen. Skottoksen er inspirert av ein skottokse frå garden Haugseth i Målselv. Bilete frå artikkelen "Handhøvling av golvbord - på jakt etter skottbenken". Foto: Roald Renmælmo — Høvlane på biletet er frå venstre, fjørhøvel og nothøvel (golvplogar) og skottokse. Golvplogane er kopiar av høvlane til Konrad Stenvold i Dividalen. Skottoksen er inspirert av ein skottokse frå garden Haugseth i Målselv. Bilete frå artikkelen «Handhøvling av golvbord – på jakt etter skottbenken». Foto: Roald Renmælmo

Erling Flem har skrive artikkelen «Stabberet frå Gryta» i årsskrift 2013, Sogelaget for Hamnsund sokn (Haram) på Sunnmøre. Der skriv han om stabburet som var tømra av Peder Petersen Engeseth i 1861. Same mann har og etterlate seg ei verktøykiste med høvlar som kan knytast til snikkararbeidet i det stabburet. I kista var også nokre eldre høvlar, ein skrubbhøvel med årstal 1783, og ein skottokse med omlag same maksel men utan år. Kanskje kan det vere ein skottokse frå 1700-talet? Boka kan kjøpast frå Bok og Papir i Brattvåg.

Workbenches in the Danish Tradition

Det er ikkje mange døme på skottbenkar i utanlandsk litteratur eller på nettet. Bloggen til Lost Art Press har med ein post om ein dansk høvelbenk og i samband med det har dei også eit bilete av ein Fugbænk, altså den danske broren til skottbenken. På kommentarane på posten kjem det fram at det ikkje er lett å finne noko tilsvarande i den engelsktalande verda. Dei prøvar seg med ei omsetjing til «joint (ing) bench». Er det nokon som kjenner til eit engelsk ord som svarar til vårt «skottbenk»? For å sjå biletet av skottbenken må du klikke på overskrifta på posten slik at heile teksten og alle bileta kjem fram.

God jul i snikkarverkstaden

Høvelbenken, skottbenken og langbenken feirar jul saman i snikkarverkstaden på Lyngstad. Høvelbenken har fått retta av benkeplata og er klar for å gå inn i romjula og eit nytt år. Skottbenken har fått retta langborda og er også klar å vere med på det meste i tida framover. Dei tre benkane har og invitert dei høvlane dei omgås mest i det daglege. Høvlane har fått den kosten dei likar best, fersk høvelspon i den tjukna og bredda som dei likar best.

Langbenken, skottbenken og høvelbenken i snikkarverkstaden på Lyngstad. Foto: Roald Renmælmo

Høvlane på høvelbenken har fått i seg "mat". Frå venstre, pusshøvelen, sletthøvelen, skrubbhøvelen, smalskrubben og langhøvelen. Foto: Roald Renmælmo — Høvlane på høvelbenken har fått i seg «julemat». Frå venstre, pusshøvelen, sletthøvelen, skrubbhøvelen, smalskrubben og langhøvelen. Foto: Roald Renmælmo

Benkane og høvlane helsar god jul til alle snikkarbenkar og høvlar dei kjenner i Norden.

Okshøvel eller skottokse?

Det finnast ein del skottoksar, altså okshøvelen med meiar, som er laga slik at meiane er høvla ut av same trestykket som resten av høvelstokken. Slik som vi kan sjå på skottoksen på Dølmotunet i ein tidlegare post. Likevel er det nok meir vanleg å finne skottoksar som har meiar som er limt, nagla eller spikra på. Det er mykje enklare å lage høvlane på denne måten og så er det lettare å rette av solen når det må gjerast. Det er bare å demontere meiane, høvle solen, og feste meiane på nytt. Når meiane er laga av same stykket så er det berre med semshøvel ein kan rette solen.

Her er ein okshøvel frå garden Krokstad i Bardu i Troms. Høvelen ser ut som ein vanleg okshøvel og har nok vore brukt som det store delar av tida. Foto: Roald Renmælmo

Solen av okshøvelen frå Krokstad i Bardu. Høvelen er 12" (norske tommar) lang som er vanleg lengd på ein skrubbokse. På okshøvlar som har hatt påsette meiar som er nagla eller stifta så ser ein som regel hol langs kanten av solen etter det. Her er det ikkje spor etter slike. Foto: Roald Renmælmo — Solen av okshøvelen frå Krokstad i Bardu. Høvelen er 12″ (norske tommar) lang som er vanleg lengd på ein skrubbokse. På okshøvlar som har hatt påsette meiar som er nagla eller stifta så ser ein som regel hol langs kanten av solen etter det. Her er det ikkje spor etter slike. Foto: Roald Renmælmo

Okshøvlar har vore eit vanleg verktøy langt fram i tid. Også snikkarar som har byrja å arbeide lenge etter 2. verdskrigen har hatt okshøvel som eit vanleg verktøy. Det er lenge etter at det var slutt på den tida då skottbenkane var vanlege. Skottoksane med meiar var det ikkje bruk for når ein ikkje lengre høvla bord på skottbenken. Då er det meir enn ein snikkar som har fjerna meiane av den skottoksen og brukt han som vanleg okshøvel.

Okshøvelen frå Krokstad frå sida. Her kjem det fram hol etter naglar i sida. Det tyder på at høvelen har vore brukt som skottokse på ein skottbenk. Foto: Roald Renmælmo — Okshøvelen frå Krokstad frå sida. Her kjem det fram hol etter naglar i sida, dei er markert med raude piler på biletet. Det tyder på at høvelen har vore brukt som skottokse på ein skottbenk. Hola er etter trenaglane som har festa meiane. Foto: Roald Renmælmo

Det er då som regel berre hol etter naglar eller spikar i enten solen eller sida på okshøvelen som kan avsløre om han har vore brukt som skottokse tidlegare. På den strykehøvelen som vi tidlegare har skrive om var det påspikra lister på sidene. Truleg har listene hatt liknande utforming som det også på okshøvelen frå Krokstad i Bardu. Det er altså truleg ein skottokse vi ser på bileta, spora er berre litt annleis enn dei vi vanlegvis finn på slike.